Jakub III Franciszek Edward Stuart (urodzony w St. James's Palace, 10 czerwca 1688 roku, zmarł w Palazzo Muti e Santuario della Madonna dell' Archetto w Rzymie, 1 stycznia 1766 roku) herb
Syn Jakuba II Stuarta, króla Anglii, Irlandii, Szkocji i Marii Beatryczy Welf d'Este, regentki Anglii, Irlandii, Szkocji i Francji, córki Alfonsa IV Welf d'Este, księcia Modeny.
Książę Kornwalii i de Rothesay, książę Walii jako Jakub Franciszek Edward od 10 czerwca 1688 roku do 16 września 1701 roku, król de iure Anglii i Irlandii jako Jakub III od 16 września 1701 roku do 1 stycznia 1766 roku, król de iure Szkocji jako Jakub VIII od 16 września 1701 roku do 1 stycznia 1766 roku, król de iure Francji jako Jakub I od 16 września 1701 roku do 1 stycznia 1766 roku.
Tytulara: Z Bożej łaski król Anglii, Szkocji, Francji i Irlandii, Obrońca Wiary, etc...
9 maja 1719 roku w Bolonii (per procura), 3 września 1719 roku w Monte Fiascone Cathedral (pro futuro) poślubił Marię Klementynę Sobieską herbu Janina (urodzona w Oławie, 18 lipca 1702 roku, zmarła w Rzymie, 18 stycznia 1735 roku), córkę Jakuba Ludwik Sobieskiego herbu Janina, księcia śląskiego na Oławie i Jadwigi Elżbiety Wittelsbach Neuburskiej, córki Filipa Wilhelma Wittelsbach Neuburskiego, księcia-elektora Palatynatu Reńskiego, pretendenta do tronu polskiego.
Zazwyczaj narodziny następcy tronu stanowią okazję do wielkiej radości, zwiastują nadzieję na stabilność i przyszłość dynastii. Jednakże narodziny księcia Jakuba Edwarda Franciszka Stuarta, pierwszego syna króla Jakuba II i królowej Marii z Modeny, przyczyniły się do wybuchu wojny, przewrotu i w konsekwencji upadku dynastii, która panowała w Brytanii od roku 1371. Książę, któremu później nadano przydomki "Starego Kawalera" i "Starego Pretendenta", urodził się w pałacu Świętego Jakuba 10 czerwca 1688 roku, a niedługo potem ochrzczono go zgodnie z rzymskokatolicką wiarą jego rodziców - i to właśnie był "problem" z nowonarodzonym księciem. Reprezentował on potencjał katolickiej dynastii brytyjskiej, a tego ówcześni możni nie mieli zamiaru tolerować. Po pierwsze zakwestionowano prawowitość jego pochodzenia, w związku z czym król zlecił formalne dochodzenie mające usunąć wszelkie wątpliwości, jednak było to działanie raczej daremne. Wilhelm Orański wkrótce wylądował z holenderską armią, a protestanckie elity popędziły pod jego sztandar. Królowa i xiążę Jakub odesłani zostali w bezpieczne miejsce we Francji, podczas gdy król bezowocnie starał się zachować swój tron.
Od czasu narodzin synów nazywany był potocznie "Starszym Pretendentem" (Old Pretender), przylgnęło też do niego wiele przydomków: "Stary Pan Pech" (Old Mr Misfortune), "Stary Pan Smutek" (Old Mr Melancholy") i "Kubuś Wędrowniczek" (Jamie the Rover).
Od swoich narodzin Jakub nosiły tytuł "księcia Anglii, Szkocji, Francji i Irlandii, książę Kornwalii i Rothesay, hrabia Carrick, Władca Wysp i Wielkie Steward Szkocji". Był również tytułowany "Księciem Walii i hrabią Chester". 15 października 1688 roku został ochrzczony według obrzędów Kościoła katolickiego w Chapel Royal, St. James' Palace. Jego rodzicami chrzestnymi byli: królowa-wdowa Katarzyna Bragança (wdowa po królu Karolu II) i papież Innocenty XI (którego reprezentował przez nuncjusza apostolskiego Ferdinando d'Adda).
Książę wychował się we Francji, a po śmierci ojca w 1701 roku uznany został przez brytyjskich jakobitów królem Anglii i Szkocji Jakubem III (VIII). Król Francji, król Hiszpanii, papież i niewielkie włoskie księstwo Modeny również uznały go prawowitym monarchą "trzech królestw". Wskutek tego jego siostra przyrodnia i szwagier w Londynie, tj. królowa Maria II i król Wilhelm III, uznali go rok później za przestępcę i zdrajcę. Jako chłopiec król Jakub III przygotowywany był przez ojca do głównego zadania, którym była restauracja Domu Stuartów na tronie brytyjskim oraz podtrzymywanie wiary katolickiej. Nie wszyscy jakobici byli katolikami, toteż niektórzy protestanccy torysi twierdzili, że ponieważ Wilhelm Orański nie był bardzo popularny, Jakub mógłby zwiększyć szanse na powrót Stuartów, wyrzekając się katolicyzmu i przechodząc na anglikanizm. Temu jednak gorliwie się sprzeciwiał. Wszak na uchodźstwie ojciec Jakuba III tylko pogłębił swoją wiarę, a on sam - otwarcie opowiadając się za tolerancją religijną - dał jasno do zrozumienia, że nigdy nie wyrzeknie się Kościoła katolickiego, niezależnie od korzyści politycznych, jakie mogłoby to przynieść.
Niemal natychmiast po urodzeniu Jakuba, zwolennicy księcia Orange, ogłosiła że niemowlę nie było synem Jakuba II/VII i Marii Beatrice Modeny. Sugerował, że niemowlę, urodziło się z innej kobiety, i zostało przemycony do sypialni królowej, w celu zapewnienia katolickiego tronu. W tym czasie królowa miała tylko 29 lat, i była matką chłopca, który zmarł po narodzinach w 1677 roku.
Zmuszony jako niemowlę, wraz z rodzicami, do opuszczenia ojczyzny wskutek rebelii protestancko-wigowskiej i nastaniu (trwającej nadal) uzurpacji koron brytyjskich, wychowywał się we Francji, której król Ludwik XIV popierał jego niezbywalne prawa do tronu, aż do traktatu w Utrechcie z 1713 roku, kończącego hiszpańską wojnę sukcesyjną. W 1708 roku podjął osobiście próbę odzyskania władzy, lądując w Szkocji, lecz zarówno ta, jak i podejmowane w jego imieniu powstania wiernych mu jakobitów z 1715 roku i z 1719 roku oraz wyprawa jego syna - Prince Charlie (w latach 1745-46), skończyły się niepowodzeniem. Od 1715 roku mieszkał w papieskim Awinionie, a następnie w Rzymie, gdzie papież Klemens XI ofiarował mu jako rezydencję Palazzo Muti.
Po śmierci ojca króla Jakuba II/VII, 16 września 1701 roku, matka w imieniu Jakuba zgłosiła pretensje do brytyjskiego tronu. Odtąd przez Jacobitów został uznany jako "król Jakub III/VIII". Natychmiast został uznany za króla przez rządy Francji, Hiszpanii i Modeny, a także przez Stolicę Apostolską, ale nie udało mu się zdobyć uznanie cesarza. Matka młodego króla pełnił funkcję regentki.
7 marca 1702 roku, książę Orański podpisał ustawę "Attainder of the Pretended Prince of Wales". Już następnego dnia książę Orański zmarł w wyniku upadku z konia.
W 1708 roku Jakub III podjął pierwszą próbę powrotu na tron brytyjski, a król Francji Ludwik XIV zaoferował mu znaczne wsparcie. Jakub wypłynął z Dunkierki, dysponując dużą liczbą francuskich okrętów i około sześcioma tysiącami żołnierzy francuskich, jednakże Brytyjska Królewska Marynarka Wojenna (lojalna wobec królowej Anny, będącej następczynią Wilhelma III, córką Jakuba II i siostrą przyrodnią Jakuba III) przechwyciła tę flotę, odprowadzając ją naokoło Szkocji z powrotem do Francji. Choć Jakub i francuska flota dotarła do Firth of Forth, francuski dowódca odmówił Jakubowi wylądować w Fife, a zamiast tego flota wróciła do Dunkierki. To jednak nie pozbawiło go nadziei. Kiedy w 1714 roku zmarła jego siostra Anna, rząd musiał szukać dość daleko, by znaleźć odpowiedniego, protestanckiego xięcia, który mógłby zająć miejsce na tronie - wybór padł na księcia Jerzego, elektora Hanoweru. Dawniej protestanci często wzbudzali xenofobiczne nastroje, kojarząc katolicyzm z byciem "obcym" (w przeciwieństwie do krajowego Kościoła Anglii). Tym razem jednak to przywiązanie do protestantyzmu nie przeszkodziło im w sprowadzeniu na tron raczej niechętnego, odległego niemieckiego kuzyna, zamiast syna urodzonego i wychowanego na brytyjskiego króla.
Jakub sądził, że skoro niemiecki król Jerzy I nie cieszył się w Londynie dużą popularnością, społeczeństwo brytyjskie opowiedziałoby się za nim, gdyby mógł zorganizować swój powrót. To jednak nie byłoby łatwe. Jeszcze rok wcześniej Francja i Hiszpania zostały zmuszone do zawarcia pokoju z Brytyjczykami, a jego częścią było brytyjskie żądanie wydalenia Jakuba III z Francji. Pod wieloma względami zdawało się, że umknęła mu ostatnia szansa na odzyskanie tronu ojca. W roku 1715 napisał do earla Mar, który zjednoczył wodzów góralskich klanów w Szkocji, ogłosiwszy Jakuba ich królem. Wojska te dość szybko zabezpieczyły obszary górskie, zajęły Perth i zwiększyły liczebność do około 8 tysięcy ludzi. Niestety wystąpił przeciwko nim xiążę Argyll, a rząd w Londynie nakazał aresztować każdego, kogo lojalność budziła choćby najmniejsze wątpliwości, co zdławiło potencjalne powstania w innych częściach Brytanii, zanim w ogóle do nich doszło.
Nie przynoszące żadnego rezultatu walki trwały jeszcze w Szkocji. Kiedy Jakub przybył do Peterhead na francuskim statku, zrozumiał, że powstanie zmierza donikąd, a on sam - zmożony chorobą - nie da rady stanąć na jego czele. Ostatecznie jakobitów pokonano, a Jakub musiał wycofać się do Montrose, gdzie wsiadł na statek odpływający na kontynent. Podjąwszy ryzyko, przegrał. W Europie papież Innocenty XIII podarował Jakubowi pałac w Rzymie oraz przyznał pensję, podczas gdy w Brytanii gasły ostatnie iskry nadziei. Wprawdzie w roku 1715 wielu Szkotów było przeciwnych Jakubowi III, ale represje rządu w Szkocji wzbudziły w końcu niechęć do Jerzego z Hanoweru i tęsknotę za Stuartami. W 1719 roku Hiszpania wsparła kolejną próbę powstania jakobickiego, ale ta również się nie powiodła.
Jakub nadal przebywał we Francji aż do 1713 roku, kiedy w odpowiedzi na traktat z Utrechtu zawarty między Francją a Wielka Brytanią, przeniósł się do Bar-le-Duc, w tym czasie w niezależnym Księstwie Lotaryngii. 22 grudnia, 2 stycznia 1715 roku Jakub wylądował w Szkocji. Został jednak zmuszony do wycofania się 4 lutego, 15 lutego 1716 roku. Po krótkim pobycie we Francji, wyjechał do Avignion, w tym czasie pod rządami papieża. W następnym roku Jakub wyjechał do Włoch, gdzie po raz pierwszy przebywał w Urbino.
Odrzucał wszystkie namowy (głównie ze strony torysów), aby przejść na anglikanizm, co ułatwiłoby mu odzyskanie tronów, acz godził się na zachowanie praw i przywilejów "kościoła" państwowego, będącego wyznaniem przytłaczającej większości narodu, a na swoim wygnańczym dworze sprawiedliwie rozdzielał godności pomiędzy katolików, anglikanów i prezbiterian. W 1719 roku poślubił Marię Klementynę Sobieską (wnuczkę króla polskiego Jana III Sobieskiego), a którą miał dwóch synów.
Jedną z głównych przyczyn zawarcia przez Jakuba Edwarda Stuarta małżeństwa z Klementyną Sobieską były nadzieje na przejęcie legendarnego majątku Sobieskich. Nie brzmi to ładnie, ale tak było. Stuartowie potrzebowali pieniędzy nie tylko na utrzymanie siebie i swojego dworu, ale również na działania polityczne. Chcieli przecież wrócić na trony Anglii, Irlandii i Szkocji. Ich główne źródło dochodów stanowiły pensje, które otrzymywali od władców niektórych państw europejskich. Jakub Edward dostawał pieniądze od papieży oraz władców Francji i Hiszpanii, ale dwaj ostatni często zalegali z wypłatami. Na pensje, przynajmniej w niektórych latach, mogli liczyć także jego synowie - w 1744 roku władze francuskie wypłaciły Karolowi kwotę 1,8 tys. funtów. Mnóstwo pieniędzy, lecz nie dla najstarszego syna króla Anglii.
Małżeństwo z Klementyną dawało szansę na finansową niezależność ale, jak często z pieniędzmi, to co wyglądało imponująco na papierze, nie wyglądało równie dobrze w rzeczywistości. Klementyna wniosła imponujący posag - 1,4 miliona liwrów plus 250 tysięcy liwrów, jakie elektor saski był należny jej ojcu. Łącznie równało się to około 118 tys. funtów. Jeszcze więcej pieniędzy miał przynieść spadek po jej ojcu, Jakubie Sobieskim, który umarł w 1737 roku. Scheda składała się z dwóch części. Pierwsza, to tzw. zastaw oławski w wysokości 500 tys. florenów (około 44 tys. funtów), związany z pierwszym małżeństwem
Małżeństwo Jakuba Edwarda Stuarta z Klementyną Marią Sobieską można śmiało określić jako "niespodziewane". Sobiescy i Stuartowie nie utrzymywali wcześniej bliskich kontaktów, nie było ich również między Rzeczpospolitą i Szkocją. Co prawda tysiące Szkotów emigrowały do Korony, były takie czasy, ale uciekali oni przed prześladowaniami religijnymi i biedą.
Małżeństwo Jakuba Edwarda z Klementyną było w dużym stopniu dziełem przypadku. Jakub Edward był, jak twierdził, do szaleństwa zakochany w Benedykcie, córce księcia Modeny lecz kiedy jej ojciec, negatywnie oceniając możliwość jego powrotu na trony Anglii, Irlandii i Szkocji nie przystał na związek, skończyło się na westchnieniach. Ale król musiał mieć żonę i dzieci. Zadanie znalezienia odpowiedniej kandydatki spadło na Charlesa Wogana, uczestnika powstania w Szkocji w 1715 roku. Wogan udał się do Niemiec, jednak żadna z kandydatek na dworach Westfalii i Bawarii nie przypadła mu do gustu. Wreszcie trafił do Oławy, gdzie spotkał Klementynę Marię Sobieską.
Miała ona wszystko, czego potrzebował Jakub Edward. Była młoda, w chwili spotkania liczyła sobie 16 lat, i piękna. Należała do jednego z najwspanialszych rodów polskich a pamięć o zwycięstwie jej dziadka, Jana III nad Turkami u bram Wiednia, była nadal żywa. Poza tym, Sobiescy dysponowali ogromną fortuną a Jakub Edward, jak każdy władca na wygnaniu, potrzebował pieniędzy. Dla Sobieskich małżeństwo stanowiło świetną okazję do podniesienia swojej pozycji. Jakub Edward Stuart był władcą na wygnaniu, ale miał tytuły królewskie uznawane przez tak ważnych władców europejskich jak król Francji i papież. Klementyna także chętnie się zgodziła - Wogan był przystojnym i czarującym kawalerem. Gdyby widziała Jakuba Edwarda bądź rozmawiała z nim, jej decyzja mogłaby być całkowicie odmienna. Jakub Edward nie był ani przystojny, ani czarujący ani elokwentny. Był za to przygnębiony ciągłymi niepowodzeniami zabiegów o odzyskanie władzy, problemami finansowymi oraz intrygami na swym miniaturowym dworze, na którym roiło się od szpiegów rządu w Londynie. Do pierwszego spotkania Jakuba Edwarda i Klementyny doszło rankiem 2 września 1719 roku, kilka godzin przed właściwą ceremonią ślubną. Jakub Edward był zachwycony przyszłą żoną, Klementyna była rozczarowana i tak niestety zostało. Było jednak już za późno, aby się wycofać.
Jakub Sobieski uczynił legatariuszami na kwotę 400 tys. florenów (około 35 tys. funtów) obydwu synów Klementyny, ale ze względu na sytuację polityczną nie mogli oni objąć księstwa oławskiego. Zdecydowano się zatem na odzyskanie zastawu, korzystając z pośrednictwa nuncjusza papieskiego.
Wszystko wydawało się być na najlepszej drodze, ale jeszcze raz dał o sobie znać pech Stuartów. W 1741 roku testament Jakuba Sobieskiego w części dotyczącej zastawu podważyła siostra Klementyny, Maria Karolina, księżna de Bouillon. Prawne rozstrzygnięcie sprawy było pomyślne dla nuncjusza, ale do wyjaśnienia pozostała kwestia podziału zaległych dochodów od zastawu oraz zobowiązań finansowych pozostawionych przez Jakuba Sobieskiego. Sprawy zostały dodatkowo skomplikowane przez wydarzenia na które Stuartowie nie mieli najmniejszego wpływu. W połowie grudnia 1740 roku wojska króla pruskiego, Fryderyka II, zaatakowały Śląsk. Oława przeszła w ręce Hohenzollernów. Kwestie majątkowe trzeba było wyjaśniać od nowa a negocjacje dotyczące zastawu, które trwały do śmierci księcia Karola, nie zostały rozstrzygnięte.
23 grudnia 1743 roku, Jakub mianował swojego starszego syna Karola, księciem-regentem, który w 1745 i 1746 roku ostatecznie zakończył nieudane próby przywrócenia ojca na tron angielski.
Tak jak jego ojciec, Jakub spędzał czas na modlitwie i przygotowaniach swego syna i następcy, Karola, do restauracji Stuartów. Owocem tego było jakobickie powstanie roku 1745, kiedy to młody xiążę Karol wylądował w Szkocji. Jako że sztorm pochłonął część francuskich statków wysłanych mu na pomoc, król Francji, zniechęcony, wycofał obiecane wsparcie militarne. Pomimo tego Karol wzniósł sztandar Stuartów i po raz kolejny ogłosił swego ojca królem. Przystała do niego większość góralskich klanów, zajęto Edynburg i odniesiono znakomite zwycięstwo pod Prestonpans. Fortuna zdawała się sprzyjać.
Tym razem jakobici pomaszerowali na południe ku Anglii, docierając aż do Derby, zanim wodzowie szkoccy stracili cierpliwość i zawrócili. Jakobici zwyciężyli jeszcze pod Falkirk, lecz kontynuowali swój odwrót. Pokonano ich w roku 1746 w bitwie pod Culloden, a książę Karol ledwie zdołał ujść do Europy. Chociaż Jakub był zniechęcony, nadal żywił nadzieję, że pewnego dnia panowanie Stuartów zostanie przywrócone. Francuskie plany kolejnej próby restauracji, do której miało dojść w Irlandii, zostały przygotowane, lecz nigdy nie wprowadzono ich w życie.
Jakub III/VIII zmarł w Palazzo Muti (obecnie Palazzo Balestra ) w Rzymie, 1 stycznia 1766 roku. Jego szczątki spoczywają w krypcie bazyliki świętego Piotra w Watykanie, gdzie wystawiono pomnik zaprojektowany przez Antonio Canova ku pamięci "Starego Pretendenta".
Żródła:
Jakub III (VIII) autor: prof. Jacek Bartyzel
Król Jakub III (VIII) "Organizacja Monarchistów Polskich"
Klementyna Maria Sobieska i Jakub Edward Stuart - małżeństwo z przypadku "Muzeum pałacu króla Jana III w Wilanowie"
Silva Rerum - Pieniądze i klejnoty Sobieskich w posagu Marii Klementyny, autor: Paweł Hanczewski "PASAŻ WIEDZY"
James III and VII w "The Jacobite Heritage" tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk