Jan I "bez Ziemi" Plantagenet (Gâtinais-Anjou) (urodzony w pałacu Beaumont, Oksfordzie, 24 grudnia 1166 lub 1167 roku, zmarł na zamku Newark, w Nottinghamshire, 18 lub 19 października 1216 roku) herb
Syn Henryka II Plantagenet (Gâtinais-Anjou) króla Anglii, księcia Akwitanii, Gaskonii i hrabiego Andegawenii i Eleonora (Aliénor) Mérovingienne-Guilhemide-Ramnulfids z Poitiers-Poitou, córki Wilhelma VIII (X) "Świętego" Mérovingienne-Guilhemide-Ramnulfids z Poitiers-Poitou, księcia Akwitanii, hrabiego Poitou.
Hrabia de iure uxoris Gloucester od 29 sierpnia 1189 roku do 1199 roku, pan Irlandii od maja 1177 roku do 19 października 1216 roku, hrabia Mortain od 1189 roku do 1204 roku, lord Anglii (Dominus Anglorum) od 8 kwietnia do 27 maja 1199 roku, król Anglii jako Jan I, książę Akwitanii od 27 maja 1199 roku do 6 kwietnia 1216 roku, książę Normandii, hrabia Andegawenii, hrabia Maine, Turaine i Poitou od 27 maja 1199 roku do 28 kwietnia 1202 roku, hrabia d'Angouleme od 16 czerwca 1202 roku do 19 października 1216 roku.
Tytulara: Z bożej łaski król Anglii, pan Irlandii, książę Normandii i Akwitanii, hrabia Andegawenii.
29 sierpnia 1189 roku w Marlborough Castle poślubił (unieważniono przed 30 sierpnia 1199 roku) Avisę (Izabelą, Hawisą, Hadwisą, Joanną, Eleonorą) FitzRoberta (urodzona około 1176 roku, zmarła 14 października 1217 roku), córkę Williama FitzRoberta, II hrabiego Gloucester i Hawisy de Beaumont-le-Roger, córki Roberta II "Dzwonnika" de Beaumont-le-Roger, II hrabiego Leicester. 24 sierpnia 1200 roku poślubił w Bordeaux Izabelę Taillefer d'Angouleme (urodzona około 1187 roku, zmarła w Opactwo w Fontevraud, 31 maja 1246 roku), hrabinę d'Angouleme, córkę Aymera III Taillefera, hrabiego d'Angouleme, Montargis, Ch'keau-Renard, Champignelles, Tanley, Chamy, Chantecocq i Alicji Robertyng-Capet-Courtenay, córki Piotra I Robertyng-Capet, hrabiego de Courtenay.
Najmłodszy syn Henryka II Plantageneta nie dostał żadnej posiadłości od swojego ojca. Nazywany od najwcześniejszych lat Janem "bez Ziemi", dorastał w cieniu starszych braci, ojca i matki. Przydomek nadany już przez uwczesnych i nawiązywał do początkowego braku uposażenia księcia w kontynentalnej części imperium Plantagenetów. Zwano go również Miękkim Mieczem (przydomek tłumaczony także jako Miękkie Słowo), co można odczytywać jako "ustępliwy". Urodził się 24 grudnia 1166 lub 1167 roku w pałacu Beaumont w Oksfordzie. i był piątym synem angielskiego króla Henryka II i Eleonory Akwitańskiej. W 1168 roku ojciec Jana ustanowił testament, w którym rozdzielił swoje terytoria pomiędzy synów. Jan I został w nim pominięty.
W 1172 roku w Montferrand, dziś Clermont-Ferrand w Owernii, z inicjatywy ojca pięcioletni Jan "bez Ziemi" został zaręczony z Alix, najstarszą córką Humberta III "Błogosławionego", władcy hrabstwa Maurienne. Ślub miał być zawarty, gdy Jan osiągnie odpowiedni wiek. Na mocy zawartych porozumień, w przypadku gdyby Humbert zmarł nie pozostawiwszy męskiego potomka, Jan odziedziczyłby hrabstwo Maurienne. W zamian Henryk II obiecał hrabiemu trzy tysiące srebrnych marek, wypłacanych w ratach. Dzięki temu małżeństwu Jan miał odziedziczyć hrabstwa Sabaudii, Maurienne, Piemontu oraz inne ziemie hrabiego Humberta. Wpływy Plantagenetów sięgnęłyby więc za Alpy. Król Henryk ze swej strony obiecał Janowi kilka zamków w Normandii, co spowodowało konflikt ze starszym synem Henryka, Godfrydem, który również miał ochotę na te zamki. Alicja przybyła na dwór Henryka, ale zmarła nim doszło do ślubu.
Podobno w swoim zamku w Winchesterze król Henryk miał malowidło przedstawiające orła atakowanego przez trzy jego pisklęta, podczas gdy czwarte stało z boku czekając na swoją szansę. Zapytany o sens tego malowidła król odpowiedział, że pisklęta to jego synowie, a to stojące z boku to jego najmłodszy syn, który później przyczyni mu więcej zgryzoty niż pozostała trójka.
W 1177 roku ojciec mianował go lordem (królem) Irlandii i na krótko przed śmiercią w 1189 roku kreował hrabią Mortain. Od 29 sierpnia 1189 roku dzierżył z tytułu praw dziedzicznych małżonki (de iure uxoris) tytuł earla Gloucester, który po rozwodzie w 1199 roku przekazał siostrzeńcowi Hawizy, Amalrykowi VI z Evreux.
Po osiągnięciu wieku dorosłego Jan wielokrotnie spiskował przeciwko swoim braciom, którzy w kolejce do tronu znajdowali się zdecydowanie przed nim. W w kwietniu 1185 roku, po porażce w sporze w 1184 roku z jednym ze swoich braci - Ryszardem I "Lwie Serce" o władzę w Akwitanii - Jan wyjechał do Irlandii, gdzie pomimo braku dobrych stosunków z jej mieszkańcami, objął nieformalnie władzę. Kiedy razem ze swoimi rycerzami przybył do Waterfordu na jego spotkanie wyszła irlandzka starszyzna. Gdy Jan i jego towarzysze zobaczyli gęste i długie brody Irlandczyków zaczęli się śmiać i szarpać za te brody. Irlandczycy uznali więc Jana za źle wychowane dziecko, z którego nic dobrego wyrosnąć nie może. Jan wybudował w Irlandii wiele zamków, które będą stanowić silne oparcie dla Anglików na wyspie. Irlandię opuścił w grudniu 1185 roku. Kiedy przebywał w Anglii dowiedział się o śmierci swojego starszego brata Godfryda. Jego szanse na tron angielski znacznie wzrosły i książę zdecydował się nie wracać do Irlandii. Następną ekspedycję na wyspę podejmie dopiero w 1210 roku.
W roku 1189 zmarł sędziwy król Henryk II Plantagenet, a na jego następcę wybrany został Ryszard. Jednak nowy król większą uwagę niż do spraw wewnętrznych przywiązywał do prowadzenia wojen i udziału w ruchu krucjatowym, któremu poniekąd poświęcił całe swoje życie. Jednocześnie zaniedbana pod jego rządami Anglia przeżywała ciężki okres kryzysu i stagnacji, ponieważ na potrzeby m.in. wypraw do Ziemi Świętej Ryszard nałożył na kraj niemal rujnująco wysokie podatki.
W tym czasie Jan, niezadowolony z faktu, iż pod nieobecność monarchy cała władza jest w rękach biskupa Williama Longchampa, nieustannie dążył do umocnienia swojej pozycji jako pretendenta do tronu. Jego chęć przejęcia władzy była tak wielka, że w momencie, kiedy Ryszard "Lwie Serce" dostał się niewoli cesarza Henryka VI, Jan zaoferował mu wysoką daninę (80 tys. marek), aby nakłonić go do niewypuszczania angielskiego króla. Cesarz jednak odmówił i niedługo potem Ryszard powrócił do Londynu, gdzie natychmiast przystąpił do uspokajania napiętej sytuacji wewnętrznej. Wobec swojego wiarołomnego brata nie wyciągnął jednak żadnych konsekwencji, darowując mu jego występek, oddając we władanie hrabstwo Gloucester oraz wyznaczając jako swojego prawowitego następcę.
Niektórzy historycy uważają, że Jan wcale nie chciał pozbawić brata tronu. Twierdzą też, że Jan wiele energii poświęcał na odbudowę kraju, zrujnowanego ogromnymi podatkami nałożonymi przez Ryszarda na wyprawę krzyżową. Historia o nieposłuszeństwie Jana pochodzi od późniejszych kronikarzy kościelnych, którzy nie wybaczyli Janowi odmowy przyłączenia się do czwartej krucjaty.
Podczas oblężenia zamku Châlus-Chabrol, należącego do niewiernego wicehrabiego Aimara V w 1199 roku, król Ryszard I "Lwie Serce" został śmiertelnie raniony w szyję strzałą, którą przypadkowo wypuścił jeden z jego obrońców. Wieść o śmierci króla szybko dotarła do stolicy, gdzie niezwłocznie przystąpiono do przygotowania koronacji jego następcy, Jana I "bez Ziemi". Po śmierci starszego brata Ryszarda (wiosna 1199 roku), który na łożu śmierci najprawdopodobniej wyznaczył go dziedzicem, koronował się pośpiesznie 27 maja 1199 roku w opactwie Westminsterskim. Ponowna sakra Jana, podczas której towarzyszyła mu druga małżonka, miała miejsce 8 października 1200 roku również w Westminsterze.
Koronacja nie spotkała się z ogólnym entuzjazmem społeczeństwa i możnych. Szczególnie niezadowolone z wyboru nowego króla były kontynentalne posiadłości Plantagenetów (Andegawenia, Maine i Poitou), które wypowiedziały nowemu władcy posłuszeństwo i obrały na swój tron popieranego przez Francję Artura, księcia Bretanii - nota bene bratanka Jana I. Po niedługim czasie udało się jednak królowi angielskiemu uzyskać poparcie większości baronów francuskich, którzy solidarnie złożyli mu hołd.
Początkowe jego sukcesy jednak okazały się nietrwałe i po wznowieniu działań wojennych przez nieprzychylnych Janowi, króla francuskiego Filipa II Augusta i sprzymierzonego z nim wpływowego rodu Lusignanów, posiadłości angielskie na kontynencie zostały poważnie zagrożone. Ostatecznie w 1206 roku Jan I zmuszony został do podpisania z Francją pokoju, który niejako sankcjonował dotychczasowe jej zdobycze terytorialne.
Na mocy pokoju zawartego w 1206 roku z królem francuskim Filipem II Augusta utracił na rzecz Kapetyngów większość posiadłości kontynentalnych (Normandia, Andegawenia z Maine oraz Poitou), a w 1207, wskutek zatargu z papieżem o inwestyturę, został obłożony klątwą, Anglia zaś interdyktem. Ekskomunikę zdjęto dopiero w 1213 roku, kiedy król ukorzył się przed legatem papieskim i oficjalnie oddał wszystkie swoje ziemie pod opiekę Stolicy Apostolskiej.
Kolejnej klęski dyplomatycznej i militarnej król Jan "bez Ziemi" doznał w 1214 roku, kiedy to chcąc wziąć odwet na Francji za doznane wcześniej zniewagi, wylądował na jej północnym wybrzeżu z pokaźną armią. Doszło wówczas (w lipcu cesarskie Ottona IV zostały rozgromione przez Filipa II. Oznaczało to dla Jana I koniec marzeń o zwycięskiej kampanii we Francji oraz poważne nadszarpnięcie jego prestiżu międzynarodowego. Porażka to wywołała także bunty wśród duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa angielskiego, które to domagały się uporządkowania sytuacji w pogrążonym w chaosie kraju. Pod wpływem buntowników król został zmuszony do wydania tzw. Wielkiej Karty Swobód, która poważnie ograniczyła jego kompetencje, stając się jednocześnie podstawą kształtowania się przyszłego parlamentaryzmu angielskiego. Pomimo swoich deklaracji, król nie zamierzał przestrzegać wydanych przez siebie przywilejów, co zaowocowało kolejną falą rozruchów określanych nawet mianem wojny domowej z baronami.
Jan "bez Ziemi" w międzyczasie poważnie podupadł na zdrowiu i w konsekwencji zmarł w październiku roku 1216 na zamku w Newark. Jego ciało spoczęło w krypcie katedry w Worcester, a jako ciekawostkę można dodać, iż pozostawił on po sobie tak negatywne wspomnienia, że już żaden z angielskich monarchów po nim nie nosił imienia Jan.
W czasie swojego panowania Jan popadł w konflikt z papieżem Innocentym III. Powodem sporu była obsada stolicy arcybiskupiej w Canterbury po śmierci arcybiskupa Huberta Waltera, który zmarł 13 lipca 1205 roku. Na temat osoby nominata doszło do sporu między królem i biskupami a kapitułą w Canterbury. Doszło to tego, że i król i kapituła wybrali swoich kandydatów. Kiedy obydwaj nominaci pojawili się w Rzymie, papież unieważnił ich nominacje i wybrał własnego kandydata, Stephena Langtona. Król Jan odmówił zaakceptowania Langtona jako arcybiskupa. Na tym stanowisku poparł go angielski kler i baronowie.
W lipcu 1207 roku Jan wygnał mnichów z Canterbury. W odpowiedzi papież nałożył interdykt na Królestwo Anglii. Król odpowiedział konfiskatą majątków kościelnych. Konflikt przeciągał się, a papież, obawiając się upadku wiary w Anglii, zezwolił w 1209 roku na odprawianie mszy przed kościołami. W listopadzie 1209 roku papież ekskomunikował króla Jana. W lutym 1213 roku papież zagroził Janowi pozbawieniem go korony, jeśli się nie podda. Król musiał się ugiąć i w 1213 roku, w obecności legatów papieskich w kościele templariuszy w Dover, król oddał swoje państwo w opiekę Boga i świętych Piotra i Pawła. Zobowiązywał się płacić również roczną daninę papieżowi w wysokości 1000 marek (700 z Anglii i 300 z Irlandii). Papież ze swej strony udzielił poparcia Janowi w konflikcie z baronami.
Na skutek niepowodzeń wojennych, wysokich podatków i nadużyć królewskich urzędników doszło do równoczesnego buntu duchownych, szlachty i miast. 10 czerwca 1215 roku kilku baronów połączyło siły i ruszyło na Londyn. Wymusili oni na królu podpisanie w Runnymede pod Windsorem 15 czerwca 1215 roku "Wielkiej Karty Swobód". Zapisy Karty gwarantowały miastom wolność handlu, duchownym prawo obsadzania biskupów. Król nie mógł podwyższać podatków bez porozumienia z radą królewską złożoną z baronów, biskupów i arcybiskupa oraz więzić nikogo bez wyroku sądowego. Złamanie przez króla któregoś z ustaleń uprawniało baronów do wypowiedzenia posłuszeństwa i nawoływania do powszechnego powstania. Uważa się, że "Wielka Karta" dała początek ustrojowi Anglii i przyczyniła się do powstania parlamentu. Ze swej strony baronowie złożyli przysięgę na wierność Janowi.
Rychło jednak okazało się, że Jan nie ma zamiaru przestrzegać postanowień Wielkiej Karty. Już latem 1215 roku doprowadziło to do wojny między królem a jego baronami. Konflikt ten szybko przekształcił się w konflikt dynastyczny, gdyż baronowie postanowili zdetronizować króla Jana, a na jego miejsce wybrali księcia Ludwika, następcę tronu Francji. W listopadzie 1215 roku Ludwik wysłał posiłki do Anglii, sam przybył wiosną 1216 roku i ruszył za królem Janem, który znajdował się w Kencie. Marsz był jednak powolny, gdyż inwazja francuska spotkała się z nieprzychylnym odzewem ze strony papieża, który był seniorem króla Anglii.
Do Kentu wojska Ludwika dotarły 21 maja 1216 roku. Król Jan nie zdecydował się na bitwę i uciekł do Winchesteru. Ludwik uzyskał wolną drogę do Londynu. Do stolicy Anglii wkroczył bez walki i w katedrze św. Pawła został okrzyknięty królem. Wielu baronów złożyło mu hołd, wśród nich był również król Szkocji Aleksander II. Ludwik rychło ponowił pościg za Janem. 14 czerwca zdobył Winchester. Następnie ruszył oblegać główny port na kanale La Manche, Dover. Trwające od 19 lipca do 14 października oblężenie nie przyniosło rezultatów i Ludwik wycofał się do Londynu.
Tymczasem wojska króla Jana oblegały Rochester, który kilka lat wcześniej został na rozkaz Jana mocniej ufortyfikowany. Oblężenie przeciągało się więc w nieskończoność. Tymczasem stan zdrowia króla pogarszał się. Zmarł on 18 lub 19 października 1216 roku w zamku w Newark. Jako przyczynę jego śmierci podaje się głównie niezidentyfikowaną "gorączkę". Najbardziej prawdopodobną przyczyną śmierci króla wydaje się dyzenteria, wypicie zbyt dużej ilości młodego brzoskwiniowego wina, a nawet podejrzewano otrucie. Dokonać miał tego mnich ze Swineshead. Król posilając się w tym mieście zapytał o cenę chleba. Mnich podał mu astronomiczną kwotę. Król się zdenerwował i powiedział, że jeśli przeżyje jeszcze pół roku funt chleba będzie kosztował funt srebra. Wówczas zakonnik, uzyskawszy wpierw rozgrzeszenie od księdza, który poparł jego plany, zebrał w ogrodzie jad z ropuchy i podał królowi do wina.
Król Jan został pochowany w katedrze w Worcester. Pozostawił po sobie tak złą pamięć, że nigdy już nie dawano następcom tronu imienia Jan.
29 sierpnia 1189 roku, pomimo sprzeciwu arcybiskupa Canterbury, wynikającego ze zbyt bliskiego, bo trzeciego stopnia pokrewieństwa, Jan bez Ziemi ożenił się z Avisą z Gloucester, córkę i dziedziczkę hrabiego Gloucester (w historii nadawano jej także imiona Izabela, Joanna i Eleanora). W związku z tym że mimo protestu episkopatu małżeństwo zostało zawarte, arcybiskup obłożył męża i żonę interdyktem. Kościelną karę zdjął z małżonków później papież Klemens III nakładając inne obostrzenie, a mianowicie, że para nie będzie odbywać stosunków. W praktyce istnienie takiego małżeństwa było pozbawione sensu. Alavis i Jan mieli dwoje dzieci, jednak Jan anulował to małżeństwo na krótko przed lub po tym jak zasiadł na tronie, około 1199 roku lub 1200 roku. Po śmierci swojej pierwszej żony, Jan poślubił w Bordeaux Izabelę d'Angouleme, z którą miał dwóch synów i trzy córki.
Jan miał również kilkanaścioro dzieci ze związków pozamałżeńskich:
John FitzRoy (urodzony w 1180 roku, zmarł w 1201 roku), zmarł bezpotomnie,
Richard FitzRoy [Richard de Chilham, Richard de Dover] (urodzony około 1186 roku, zmarł w czerwcu 1246 roku), constable of Wallingford Castle, lord de Chingford, de Little Wyham i de Great Wenden, de Essex, de Lesnes, de Kent i de Lutton, de Northamptonshire, po nim potomstwo,
Isabel FitzRoy (urodzona około 1186 roku, zmarła po 1204 roku), żona: Richarda Fitz Ivesa (urodzony około 1181 roku, zmarł około 1211 roku),
Oliver Fitz Roy (urodzony około 1187 roku, zmarł w 1219 roku), brał udział w V krucjacie, z której nie powrócił, zmarł bezpotomnie,
Joanna [Siwan] FitzJohn (urodzona około 1189 rokiem, zmarła 2 lutego 1237 roku), żona: Llywelyna "Wielkiego" (urodzony około 1173 roku, zmarł 11 kwietnia 1240 roku), króla Gwynedd, władcy Walii,
Osbert Gifford (urodzony około 1190 roku, zmarł po 1216 roku), senior Oxfordshire, Norfolk, Sussex i Suffolk, zmarł bezpotomnie,
Geoffrey FitzRoy (urodzony w 1192 roku, zginął w 1205 roku), zginął podczas wyprawy do Poitou, zmarł bezpotomnie,
Henry FitzRoy (zmarł w 1245 roku), zmarł bezpotomnie,
Eudes FitzRoy (urdzony w 1192 roku, zmarł w 1242 roku), brał udział w wyprawie Ryszarda z Kornwalii do Ziemi Świętej, po nim nieślubne potomstwo,
Ivo FitzRoy (urodzony w 1194 roku, zmarł w 1242 roku), po nim nieślubne potomstwo,
Maud FitzRoy (zmarła w 1252 roku), opatka w Barking,
Henry FitzRoy (urodzony około 1207 roku, zmarł przed 8 kwietnia 1245 roku),
Philip FitzRoy (zmarł po 1263 roku), zmarł bezpotomnie.
Żródła:
Jan bez Ziemi w "Wypracowania24.pl"
Jan bez Ziemi w "Wikipedii"
Jean Sans Terre, roi d' Angleterre w "Geneall" tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk
John Lackland von England w "Worldhistory" tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk
JAN BEZ ZIEMI w "Władcy Anglii"
John (Plantagenet) of England w "WikiTree"; tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk
10-najgorszych-przydomkow-sredniowiecznych-wladcow/ - "Ciekawostki historyczne.pl", Autor: Judyta Pyzik.
17-01-2023
11-07-2022
31-05-2021