Ryszard Plantagenet (Gâtinais-Anjou) (urodzony w Conisborough Castle, 21 września 1411 roku, zginął pod Wakefield, 30 grudzień 1460 roku) herb
Syn Ryszarda "Conisburghę" Plantagenet (Gâtinais-Anjou), III hrabia Cambridge i Anny Mortimer, córki Rogera [VII] Mortimera, IV hrabiego Marchii.
Hrabia Lincolnshire, Northamptonshire, Yorkshire, Wiltshire, Gloucestershire od 12 maja 1432 roku. Namiestnik Francji od 1436 roku do 1437 roku i od 1440 roku do 1445 roku. III książę Yorku od 25 października 1415 roku (faktycznie od 18 stycznia 1425 roku), hrabia de March i Ulster od 18 stycznia 1425 roku do 30 grudnia 1460 roku, hrabia de Cambridge od 25 października 1415 roku (faktycznie od 18 stycznia 1425 roku) do 30 grudnia 1460 roku. Protektor Anglii od 3 kwietnia 1454 roku do lutego 1455 roku, od 19 listopada 1455 roku do 25 lutego 1456 roku i od 31 października do 30 grudnia 1460. Książę Walii i hrabia de Chester (Yorkist), książę Kornwalii (Yorkist) od 31 października do 30 grudnia 1460 roku (sporne tytuły). Lord Namiestnik Irlandii od 1447 roku. Justice w Eyre południowym of the Trent od 1447 roku do 1453 roku. Konetabla Anglii od 1455 roku.
Poślubił w 1424 roku (per procuro), około 18 października 1429 roku (pro futuro) Cecily "Różą z zamku Raby" FitzMaldred Neville of Raby (urodzona w Raby Castle w Durham, 3 maja 1415 roku, zmarła w Berkhamsted Castle, 31 maja 1495 roku), córkę Ralpha FitzMaldred Nevill of Raby, I hrabiego of Westmorland i Joanny Beaufort, córkę Jana "z Gandawy" Plantagenet (Gâtinais-Anjou) of Lancaster, I hrabiego de Richmond, I hrabiego de Lancastre, I hrabiego de Leicester, I hrabiego de Derby i hrabiego Lincoln, I księcia de Lancastre, księcia Akwitanii, Lorda Wielkiego Stewarda Anglii, króla jure uxoris Kastylii i León.
Jego ojcem był Ryszard "Conisburghę", III hrabia Cambridge, młodszy syn Edmunda "Langleya", I księcia Yorku, syna Edwarda III. Matką Ryszarda była Anna Mortimer, córka Rogera [VII] Mortimera, IV hrabiego Marchii, wnuczka Filipy Plantagenet, córki Lionela z Antwerpii, starszego brata I księcia Yorku. Ryszard był więc od strony i matki, i ojca potomkiem Edwarda III, co dawało mu poważne prawa do angielskiej korony.
Ryszard wcześnie został sierotą. Jego matka zmarła przy jego narodzinach, zaś ojciec uwikłał się w spisek przeciw królowi Henrykowi V i został ścięty w Southampton 5 sierpnia 1415 roku, zaś jego włości skonfiskowane.
25 października 1415 roku pod Azincourt zginął stryj Ryszarda Edmund Norwich, II książę Yorku. Edmund był bezdzietny, więc wszystkie jego tytuły i posiadłości przeszły na Ryszarda, który w tym momencie stał się posiadaczem jednej z największych angielskich fortun. Została ona pomnożona w 1425 roku, kiedy zmarł bezdzietnie wuj Ryszarda Edmund Mortimer, V hrabia Marchii, młodszy brat matki młodego księcia Yorku. Ryszard przejął więc rodowe włości Mortimerów - hrabstwa Marchii i Ulsteru, a także ich pretensje do korony (Edmund i jego ojciec byli wyznaczeni przez Ryszarda II na następców tronu).
Opiekunami młodego Ryszarda zostali Ralph Neville, I hrabia Westmoreland i sir Robert Waterton. Ten pierwszy zaręczył w 1424 roku Ryszarda ze swoją córką Cecylią, która została później żoną księcia Yorku. Po śmierci Westmorelanda w 1425 roku opiekę nad Ryszardem przejęła jego żona Joanna Beaufort.
19 maja 1426 roku Jan Lancaster, I książę Bedford, pasował Ryszarda na rycerza. W październiku 1429 roku Ryszard poślubił Cecylię Neville. 6 listopada uczestniczył w koronacji 5-letniego Henryka VI w Westminsterze na króla Anglii, zaś 16 grudnia 1431 roku w Paryżu na króla Francji. Wreszcie 12 maja 1432 roku otrzymał bezpośredni zarząd nad swymi włościami, które koncentrowały się w Lincolnshire, Northamptonshire, Yorkshire, Wiltshire, Gloucestershire (odziedziczone pod Edmundzie Norwichu), w Walii i na walijskim pograniczu (odziedziczone po Mortimerach).
Pierwszym poważnym zadaniem Ryszarda było objęcie w 1436 roku namiestnictwa Francji, która coraz bardziej wymykała się Anglikom z rąk. Po sukcesach Henryka V nie pozostało już ani śladu. Odparcie Anglików spod Orleanu przez Joannę d'Arc oznaczało początek odwrotu Anglików z zajmowanych terenów. Namiestnik, książę Bedford, próbował ratować co się da z angielskich posiadłości, ale zmarł w roku 1435. Tego samego roku jedyny angielski sojusznik na kontynencie, książę Burgundii - Filip III "Dobry", doszedł do porozumienia z królem Francji Karolem VII, co zakończyło wojnę domową, ciągnącą się od 1407 roku.
W 1436 roku Anglicy utracili Paryż, zaś Ryszard porzucił nadzieję na rozszerzenie posiadłości angielskich i starał się ratować co się da. Udało mu się umocnić angielskie pozycje w Normandii, ale w 1437 roku nieprzychylna mu Rada Regencyjna odwołała go do Anglii.
Kiedy zawiodły nadzieje na pokój z Francją, York w 1440 roku powrócił na kontynent. W 1443 roku York popadł w konflikt z Janem Beaufort, I księciem Somerset, który na polecenie Henryka VI wszczął nieudaną wojnę w Gaskonii. Somerset zmarł niedługo później, ale wzajemna zawiść Ryszarda i Beaufortów przetrwała.
We Francji Ryszard starał się unikać starć z silniejszym, lepiej wyposażonym i zorganizowanym przeciwnikiem. Zamiast tego metodą układów starał się utrzymać resztki angielskich posiadłości - Normandię i Gujennę oraz zaprowadzić w tych prowincjach ład i porządek.
W 1445 roku upłynął termin Ryszardowego namiestnictwa we Francji i książę Yorku wrócił do Anglii, by zdać relację ze swojej działalności. Mimo oczywistych sukcesów Rada Regencyjna, sprawująca władzę w imieniu pogrążającego się w obłędzie króla Henryka VI i zdominowana przez wrogich Ryszardowi Beaufortów i de la Pole'ów, nie przedłużyła Ryszardowi czasu sprawowania urzędu namiestnika. Zamiast niego do Francji wysłany został Edmund Beaufort, II książę Somerset, brat Jana, I księcia Somerset.
Do 1447 roku Ryszard uczestniczył w posiedzeniach Rady i zajmował się administracją swoich walijskich włości. W 1445 roku znajdował się również w orszaku powitalnym Małgorzaty Andegaweńskiej, żony Henryka VI. Królowa całkowicie zdominowała swojego męża i darzyła swoimi łaskami głównych wrogów Ryszarda - II księcia Somerset i Williama de la Pole'a, I księcia Suffolk.
W 1447 roku Ryszard został mianowany Lordem Namiestnikiem Irlandii, lecz na wyspę przybył dopiero w 1449 roku. Swoją rozumną i taktowną polityką uspokoił tą burzącą się prowincję i uczynił z niej najwierniejszy bastion rodu Yorków, a wierność Irlandczyków wobec nich przetrwa upadek jego rodu.
Tymczasem źle się działo w Królestwie Anglii, które pogrążało się coraz bardziej w chaosie. W 1450 roku zlinczowany został biskup Chichester i Lord Tajnej Pieczęci Adam Moleyns. W wyniku nieudolnej polityki we Francji Anglicy utracili Normandię i większość Gujenny. Sprawujący faktyczną władzę w kraju książę Suffolk tracił grunt pod nogami. Ulica domagała się głowy księcia. Król Henryk ugiął się i skazał Suffolka na wygnanie. Książę nie ujechał daleko. Pojmany przez swych przeciwników w Dover został ścięty zardzewiałym mieczem.
W czerwcu 1450 roku w Kencie wybuchła rebelia pod wodzą Jacka Cade'a. Buntownicy zdobyli Londyn i zabili Jamesa Fiennesa, I barona Saye i Sele, a także Lorda Wielkiego Skarbnika. W takiej sytuacji 7 września York powrócił z Irlandii i przybył do Londynu 27 września. Książę Somerset został osadzony w Tower, zaś Rada zdominowana przez zwolenników Ryszarda.
Ryszard obiecał naprawę państwa i sąd nad winnymi utraty północnofrancuskich posiadłości. Jednak królowa Małgorzata skorzystała ze swojego wpływu na Henryka i wymogła na nim uwolnienie księcia Somerset, który natychmiast został wysłany do Francji. Ryszard zaczął tracić grunt pod nogami i zrezygnował z władzy i wycofał się do swych walijskich posiadłości.
W 1452 roku York zażądał od Henryka, by ten ogłosił go swoim następcą i pojechał do Londynu. Bramy miasta zastał jednak zamknięte. Otoczony przez przeważające siły królewskie w Dartford Ryszard musiał pójść na ugodę z królem, potem został odwieziony do Londynu i zamknięty tam w areszcie domowym.
Wydawało się, że nic nie pomoże Ryszardowi, który utracił większość swojej potęgi i znaczenia. Henryk pozbył się z rady stronników Yorka, zaś królowa Małgorzata zaszła w ciążę (mało prawdopodobne, że z Henrykiem. Współcześni jako potencjalnych ojców wymieniali księcia Somerset i Thomasa Clifforda, VIII barona Clifford, natomiast sam Henryk twierdził, że jest to dziecko Ducha Świętego). We Francji udało się Anglikom odzyskać Gaskonię. Jednak, jak to często zdarzało się w życiu Ryszarda, fortuna jeszcze raz zatoczyła koło.
Latem 1453 roku "skutkiem nagłego i bezpodstawnego przestrachu" król Henryk popadł w obłęd i nie sposób się było z nim porozumieć. Niedługo wcześniej przyszły wieści o miażdżącej klęsce pod Castillon, która oznaczała kres angielskiej władzy w Gaskonii. Stronnicy Ryszarda w Radzie zgłosili jego kandydaturę na Lorda Protektora Królestwa, mimo sprzeciwów Somerseta i królowej, kandydatura Yorka przeszła, Somerset natomiast znalazł się w Tower.
"Jeśli szaleństwo Henryka było tragedią, jego powrót do zdrowia był katastrofą". W 1454 roku Henryk wrócił do równowagi umysłowej na tyle, by dać się przekonać żonie o szkodliwości działa Lorda Protektora. Somerset wrócił do łask, zaś Ryszard i jego stronnicy ponownie usunęli się w cień, jednak nie na długo.
Wiosną Ryszard wraz ze swoimi dwoma stronnikami Richardem Neville'em, V hrabią Salisbury i drugim Richardem Neville'em, XVI hrabią Warwick, zebrali swoją armię w Leicester. Naprzeciw nim ruszył Somerset z armią królewską. 22 maja 1455 roku pod St Albans doszło do starcia obu armii zakończonego klęską wojsk lancasterskich, niewolą króla Henryka i śmiercią Somerseta, Clifforda i Henry'ego Percy'ego, II hrabiego Northumberlandu.
Król Henryk został osadzony w areszcie domowym, zaś Ryszard przyjął tytuł Konetabla Anglii, zaś po kolejnym nawrocie obłędu Henryka - Lorda Protektora. W czerwcu 1456 roku wyprawił się na północ, by odeprzeć atak króla Szkocji Jakuba II. Tymczasem wroga Ryszardowi królowa Małgorzata odzyskała swój przemożny wpływ na króla. Królowa nienawidziła księcia Yorku, który był konkurentem dla jej syna Edwarda, księcia Walii (urodzonego w 1453 roku) w drodze po koronę.
Stronników Małgorzata znalazła na północy, w rodzie Percych, od lat skłóconych z popierającymi Ryszarda Neville'ami. Mozolne budowanie pro-lancasterskiego stronnictwa opłaciło się. Na zebraniu Rady w Coventry, w czerwcu 1459 roku stronnicy księcia Yorku znaleźli się w mniejszości. York i Salisbury, obawiając się aresztowania opuścili Coventry i rozpoczęli zbieranie wojsk. Z Francji powrócił mianowany w 1455 roku. Kapitanem Calais (jedyna ówczesna angielska enklawa na kontynencie), hrabia Warwick z wojskiem. Wojna domowa została wznowiona.
Początkowo wojna toczyła się po myśli yorkistów. 23 września 1459 roku pod Blore Heath, hrabia Salisbury, dzięki dezercji części oddziałów lancasterskich, pokonał stronników królowej, a ich dowódca, James Touchet, lord Audley, zginął. York tymczasem kierował się ze swoim wojskiem do zamku Ludlow w Marchiach Walijskich. 12 października napotkał siły królewskie pod Ludford Bridge. Powtórzył się tam scenariusz spod Blore Heath, z tym że zdradził wspierający Ryszarda kontyngent z Calais. Bitwa zakończyła się wielkim zwycięstwem Lancasterów. Książę Yorku uciekł do Irlandii, Warwick, Salisbury i hrabia Marchii (najstarszy syn Ryszarda, późniejszy Edward IV) do Calais. Żona Ryszarda, Cecylia, wraz z najmłodszymi dziećmi została uwięziona w Ludlow.
Działania Yorka jako namiestnika Irlandii przed 10 laty opłaciły się sowicie, gdyż irlandzki Parlament poparł Ryszarda. Tymczasem Warwick i Salisbury zorganizowali armię, i w czerwcu 1460 roku wylądowali w Anglii. Wkrótce z Irlandii powrócił Ryszard, który po przybyciu do Londynu (10 października 1460 roku) zażądał korony dla siebie, jako potomka Lionela z Antwerpii, I księcia Clarence, drugiego syna Edwarda III i starszego brata Jana z Gandawy, I księcia Lancaster, który był przodkiem dynastii Lancasterów.
Wcześniej, bo 10 lipca 1460 roku Warwick pokonał siły Lancasterów pod Northampton. Król Henryk dostał się do niewoli, zaś broniący go do ostatka książę Buckingham i hrabia Shrewsbury, zginęli. Zwołany w październiku Parlament dał Yorkowi nieograniczone uprawnienia do rządzenia krajem.
Tymczasem Małgorzata zbierała nową armię na północy. Ryszard, wraz z Salisburym i swoim młodszym synem Edmundem, hrabią Rutland wyruszył naprzeciw Lancasterom. 30 grudnia 1460 roku pod Wakefield w zachodnim Yorkshire doszło do bitwy, która zakończyła się straszliwą klęską wojsk księcia Yorku. Sam książę zginął na polu bitwy. Hrabia Rutland ratował się ucieczką, ale został doścignięty przez młodego barona Clifford i zabity. Młody Clifford pomściły w ten sposób ojca, który zginął w bitwie z ojcem Edmunda pod St Albans. Salisbury został pojmany i ścięty następnego dnia.
Ciało księcia Yorku zostało pochowane w zamku Pontefract, zaś jego głowę nabito na pikę i obnoszono wśród lancasterskiej armii. Została ona później pochowana w kościele w Fotheringhay.
Wojna domowa trwała jeszcze przez wiele lat. Wprawdzie Edward, hrabia March w 1461 roku zdobył koronę jako Edward IV, ale walki między stronnikami Lancasterów i Yorków trwały aż do końca XV wieku.
W 1424 roku poślubił Cecylię Neville, córkę Ralpha Neville'a, I hrabiego Westmoreland i Joanny Beaufort, naturalnej córki Jana z Gandawy, I księcia Lancaster. Mieli razem 8 synów i 5 córek.
Żródła:
Ryszard Plantagenet w "WikipediA"
Richard, duque de York w "Geneall" tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk