Plantageneci (Gâtinais-Anjou) - Dynastia królewska panująca w Anglii w latach 1154-1485. Plantageneci stanowili odnogę rodu Andegawenów (Andegawenowie [Anjou-Ingelger]), wywodzącą się od Gotfryda V "Pięknego", syna Fulka V "Młodszego", hrabiego Andegawenii (Anjou). Gotfryd w 1129 (1128?) roku ożenił się z Matyldą, wdową po cesarzu Henryku V, a córką Henryka I, króla Anglii, syna Wilhelma "Zdobywcy" z dynastii normańskiej (Normańska dynastia). Po śmierci Henryka I w 1135 roku możni angielscy nie zgodzili się na objęcie tronu przez Matyldę i obrali na króla Stefana, syna Stefana, hrabiego Blois. Wojna, która rozpoczęła się między Matyldą a nowym królem, została zakończona porozumieniem (1153) między królem Stefanem i Henrykiem II (panował w latach 1154-1189), synem Matyldy i Gotfryda V; bezdzietny król usynowił Henryka, czyniąc z niego dziedzica tronu. Śmierć Stefana w 1154 roku była jednocześnie początkiem panowania Plantagenetów w Anglii. Nazwa Plantagenet pochodzi od przydomka, który nosił Gotfryd V, oznaczającego najprawdopodobniej gałązkę janowca (staro-francuskie plan iagen is ta), którą hrabia Andegawenii zwykł nosić przy nakryciu głowy. Określenie Plantageneci jest łączone albo z potomkami Henryka II, aż po Ryszarda III, albo też dopiero z potomkami Edwarda I - wtedy tych wcześniejszych, tzn. Henryka II i jego synów, określa się mianem dynastii andegaweńskiej. Przydomek Plantagenet został po raz pierwszy użyty dla nazwania dynastii dopiero trzy wieki później w 1460 roku przez Ryszarda, księcia Yorku.
Henryk, panujący w Anglii od 1154 roku jako Henryk II, zanim został królem, był już hrabią Andegawenii i Maine od 1151 roku oraz księciem Normandii od 1150 roku. Poprzez małżeństwo z Eleonorą Akwitańską w 1152 roku, której ślub z Ludwikiem VII, królem Francji, został anulowany, Henryk odziedziczył Akwitanię (Gaskonię, Poitiers i Owernię), stając się panem terytorium od Pirenejów po Szkocję, które swą powierzchnią kilkakrotnie przewyższało posiadłości króla Francji. W późniejszym czasie w 1171 roku powiększył swe kontynentalne posiadłości o Bretanię (poprzez małżeństwa syna Gotfryda), w Anglii zaś skutecznie kontynuował podbój Walii i Szkocji, a także rozpoczął kolonizację Irlandii. Posiadłości te, ze względu na swoją rozległość, zwane były imperium andegaweńskim. Swoje władztwo Henryk podzielił już za życia, przeznaczając najstarszemu z żyjących synów, Henrykowi (zmarł w 1183 roku), tron angielski (koronacja w 1170 roku), ponadto Normandię i hrabstwo Andegawenii, Ryszardowi, zwanemu później "Lwie Serce" (panował w latach 1189-1199), Akwitanię, Gotfrydowi - Bretanię, zaś Jan zwany "bez Ziemi" (panował w latach 1199-1216) został później mianowany lordem Irlandii. Plany dynastyczne Henryka II pokrzyżowała jednak przedwczesna śmierć młodego króla Henryka w 1183 roku. Koronę angielską i większość dziedzictwa przejął więc Ryszard "Lwie Serce", panujący od 1189 roku, a po jego śmierci Jan "bez Ziemi". Jan był jednak mało popularnym władcą. Pierwsze zbuntowały się Bretania i Andegawenia, powołując na tron syna Gotfryda (starszego brata Jana), Artura. Ten jednak został pojmany przez króla i zamordowany w 1203 roku. Wcześniej w 1202 roku sąd lenny Filipa II Augusta, króla Francji, formalnego zwierzchnika Jana bez Ziemi, uznał wiarołomstwo Jana i skazał go na konfiskatę lenn francuskich.
W 1204 roku - po krótkiej wojnie - z imperium Plantagenetów na kontynencie pozostały tylko księstwo Akwitanii (Gujenna) i hrabstwo Poitou. Normandia i Andegawenia zostały włączone bezpośrednio do królestwa Francji, a Bretania oddana Piotrowi z Dreux, przedstawicielowi młodszej linii Kapetyngów (Dreux). Utrata większości posiadłości Plantagenetów została ostatecznie utrwalona po bitwie pod Bouvines w 1214 roku, gdzie król Francji Filip II August pokonał sojuszników Jana "bez Ziemi", hrabiów Flandrii i cesarza Ottona IV Welfa. Następca Jana "bez Ziemi", jego syn Henryk III (panował w latach 1216-1272), kontynuował spór z władcami Francji, zakończony pokojem paryskim w 1259 roku), w którym Plantageneci potwierdzali swe panowanie w Akwitanii i Gaskonii (Poitou zostało odebrane w 1224 roku) w zamian za hołd lenny królowi Francji Ludwikowi IX "Świętemu".
Panowanie pierwszych Plantagenetów wiąże się z istotnymi zmianami w administrowaniu państwem. W 1015 roku Jan "bez Ziemi" po długotrwałych buntach baronów musiał przyjąć tzw. Wielką Kartę Swobód - spis przywilejów regulujących stosunki między królem i poddanymi. Akt ten stoi na czele szeregu postanowień prawnych, ustalających do dnia dzisiejszego sposoby funkcjonowania państwa. Drugą istotną zmianą było wykształcenie się za panowania Henryka III podstaw angielskiego parlamentu. Powstał on z rady królewskiej, która w konflikcie z królem przejmowała kontrolę nad rządzeniem Anglią. Próby odwołania rady przez Henryka doprowadziły do tzw. wojny baronów, której przewodził Szymon de Montford. Po uwięzieniu króla w 1264 roku rada przekształcona w parlament przejęła rządy w Anglii. Następca Henryka, III, jego syn Edward I (panował w latach 1272-1307), zdołał zbiec z niewoli w 1265 roku i rozbił siły parlamentu, jednakże idea powoływania przedstawicieli społeczeństwa w celu zasięgnięcia opinii w sprawach istotnych dla kraju przetrwała. W 1295 roku nowy król, potrzebując funduszy na wojnę, zwołał tzw. parlament wzorcowy, do którego obok baronów weszli także przedstawiciele rycerstwa i miast. Edward I, rządzący faktycznie od 1265 roku, a formalnie od śmierci ojca w 1272 roku, prowadził bardzo aktywną politykę zewnętrzną. Podbił ostatecznie Walię (do 1284 roku, od 1301 roku następca tronu angielskiego nosi tytuł księcia Walii), toczył długotrwałe walki w Szkocji (w 1296 roku, powstanie Williama Wallace'a), także na kontynencie w obronie Gaskonii, którą w 1294 r. zaatakował Filip IV "Piekny", król Francji. Jego następca Edward II (panował w latach 1307-1327) stracił wszystkie nabytki ojca w Szkocji, a na kontynencie Gujennę, nadaną jednak w 1325 roku jako lenno synowi Edwarda II i Izabeli, córki Filipa IV "Pięknego", Edwardowi III (panował w latach 1327-1377), który decyzją parlamentu, po detronizacji ojca (1327), został ogłoszony królem Anglii. W odpowiedzi na pomoc Francji udzieloną Szkocji w wojnie z Anglią Edward III rozpoczął przygotowania do wojny na kontynencie. W 1337 roku Filip VI (Walezjusz) ogłosił konfiskatę lenn angielskich we Francji. Akt ten był początkiem długotrwałego konfliktu, który historiografia określa mianem wojny stuletniej (w latach 1337-1453).
Pierwsza faza wojny, zakończona w 1360 roku pokojem w Brćtigny, była pomyślna dla Edwarda. Otrzymał on we władanie całą zachodnią część Francji oraz port w Calais, w zamian za co musiał zrezygnować z pretensji do tytułu króla Francji. Zdobycze te zostały jednak wkrótce utracone w konfrontacji z nowym, energicznym królem Francji Karolem V, który w 1365 roku wznowił wojnę, zakończoną rozejmem w Brugii w 1375 roku, pozostawiającym w rękach schorowanego Edwarda tylko część Gujenny i Calais. Niepowodzenia wojenne Edwarda III zostały spotęgowane przez kłopoty z dziedzictwem tronu. Król był ojcem dwanaściorga dzieci, w tym ośmiu synów. Następcą tronu był Edward, zwany Czarnym Księciem, zmarł jednak przedwcześnie w 1376 roku. Kiedy w następnym roku umarł sam Edward III, pozostawił tron w rękach nieletniego Ryszarda II (panował w latach 1376-1400), syna Edwarda "Czarnego Księcia", będącego pod opieką swego stryja, Jana z Gandawy, księcia Lancaster. W czasie małoletniości Ryszarda rozpoczęła się rywalizacja pomiędzy stronnictwami reprezentowanymi przez poszczególnych synów Edwarda. Król, starając się objąć samodzielne rządy, zabił lub wygnał przywódców większości z nich. Podobnie uczynił z Henrykiem "Bolingbrokiem", synem Jana z Gandawy, którego w 1399 roku skazał na banicję. W tym samym roku Henryk dokonał zamachu, zmuszając parlament do. detronizacji Ryszarda i uznania siebie za króla jako Henryka IV (panował w latach 1399-1413). Rozpoczął on panowanie linii Lancasterów (linia hrabiowska, wywodząca się od Edmunda, młodszego syna Henryka III), gałęzi Plantagentów na tronie Anglii. Od 1413 roku w Anglii panował syn Henryka IV, Henryk V (panował w latach 1413-1422), który w 1415 roku wznowił zawieszoną od 1375 roku wojnę stuletnią. Korzystając z neutralności Burgundii, Henryk pokonał pod Azincourt armię francuską, a w następnych latach opanował całą północną Francję (w latach 1417-1419). Traktat w Troyes w 1420 roku, potwierdzony małżeństwem Henryka V z Katarzyną, córką Karola VI "Szalonego" (jej drugim mężem był Owen Tudor - Tudorowie), uznawał Henryka V za dziedzica tronu francuskiego oraz ustanawiał unię personalną między Anglią i Francją. W 1422 r. zmarli jednak obydwaj królowie. Sukcesja przeszła na małoletniego syna Henryka V, Henryka VI (panował w latach 1422-1471), koronowanego we Francji w 1431 roku jako Karol VII, który znajdował się pod opieką często zmieniających się regentów.
W tym czasie wojska angielskie kontynuowały podbój Francji, aż do 1429 roku, kiedy załamało się oblężenie Orleanu, a narodowy ruch pod wodzą Joanny d'Arc skupił siły francuskie wokół naturalnego syna Karola VI. Przewagę francuską ugruntowało odstąpienie w 1431 roku od króla Anglii jego dotychczasowego sojusznika, Filipa "Dobrego", księcia Burgundii. W 1435 roku Henryk VI stracił Paryż, a w 1444 roku pozostały mu już tylko Normandia i Gujenna. Syn Karola VI, Karol VII, król Francji, w 1450 roku odbił Normandię, a w 1453 roku Gujennę. W rękach angielskich pozostał tylko port Calais do 1558 roku, a królowie Anglii aż po wiek XIX tytułowali się władcami Francji. W Anglii zakończenie wojny stuletniej nie oznaczało jednak pokoju. Niepoczytalność Henryka VI spowodowała uaktywnienie się konfliktu między rywalizującymi ze sobą liniami Plantagentów: Lancasterami (z których pochodził Henryk) a Yorkami. Yorkowie swój ród wywodzili od Edmunda z Langley, syna Edwarda III. Wprawdzie Edmund był młodszym bratem Jana z Gandawy, księcia Lancaster. jednakże ród ten był spokrewniony z jego starszym bratem, Lionelem z Antwerpii, poprzez jego córkę Filippę. Konflikt miał miejsce w latach 1455-1485 w Anglii i określa się go mianem wojny Dwóch Róż, od godeł poszczególnych rodów: białej róży. Yorków i czerwonej Lancasterów. Narodziny Edwarda w 1453 roku, syna i następcy chorego Henryka VI i Małgorzaty Andegaweńskiej, stanowiły moment zapalny. W 1455 roku w wyniku bitwy pod St. Albans Ryszard, książę Yorku, przejął godność lorda protektora nad małoletnim Edwardem. Wkrótce jednak Lancasterowie odzyskali przewagę, zmuszając go do opuszczenia wyspy. Ten jednak w 1459 roku wrócił wraz z Ryszardem Nevillem, hrabią Warwick (zwanym twórcą królów), i pokonawszy armię Henryka, zmusił go do uznania się za następcę w 1460 roku. Małgorzata Andegaweńska, dbając o przyszłość syna Edwarda, zebrała siły Lancasterów. które pod Wakefield pokonały Ryszarda Yorka, który zginął. Hrabia Warwick zdołał jednak pod Mortimer's Cros i Towton Field w 1460 roku pokonać Lancasterów. a następnie w 1461 roku osadził na tronie syna Ryszarda Yorka, Edwarda IV (panował w latach 1461-1483), pierwszego przedstawiciela linii Yorków na tronie Anglii. Tymczasem nowy król wkrótce popadł w konflikt ze swoim protektorem i skazał go na banicję. Hrabia Warwick zdołał jednak uzyskać pomoc króla Francji Ludwika XI i czasowo przywrócić Henryka VI (Lancastera) na tron w 1470 roku. W następnym roku Edward IV w bitwie pod Barnet pokonał Wauwieka i Henryka, którego kazał wraz z synem zaroić w Tover.
Po śmierci Edwarda IV jego następcą został małoletni syn Edward V, którego opiekunami byli krewni matki, Woodvillowie, oraz stryj Ryszard, hrabia Clouciester. len wpłynął na parlament, aby uznał małżeństwo Edwarda IV z Elżbietą Woodvill za nieważne, przez pozbawił Edwarda V praw do korony w 1483 roku.
Już jako król Ryszard III (panował w latach 1483-1485) uwięził, a następnie zamordował Edwarda i jego młodszego brata. Dokonany przez Ryszarda zamach był przyczyną rozłamu w rodzie Yorków. Część jego przedstawicieli i stroików porozumiała się z rodem Lancasterórw, któremu w tym czasie przewodził (potomek po kądzieli Jana z Gandawy) Henryk Tudor, hrabia Richmond). Połączone siły zjednoczonych rodów pokonały Ryszarda w 1485 roku w bitwie pod Bosworth. Henryk zasiadł na tronie jako Henryk VII, żeniąc się z Elżbietą, ocalałą siostrą Edwarda V, łącząc w ten sposób zwaśnione rody i dając początek nowej dynastii Tudorów. Ostatni Plantagenet w linii męskiej, Edward, syn trzeciego księcia Clarence, brata Edwarda IV, został zamordowany na rozkaz Henryka Tudora.
Za czasów Henryka II sięgnęła szczytu swej potęgi. W jej ręku poza władztwem na wyspie znajdowała się cała zachodnia Francja. Ryszard hrabia Kornwalii w latach 1257-1272 był królem niemieckim (faktycznie nie rządził). Po wygaśnięciu dynastii Kapetyngów w 1328 roku, do tronu francuskiego zgłosił pretensje Edward III. Obok skomplikowanej kwestii lenn angielskich we Francji stało się to początkiem tzw. wojny stuletniej.
Żródła:
"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego
Plantageneci w "WikipediA"