STUARTOWIE

Dynastia panująca w Szkocji w latach 1371-1707, w Anglii w latach 1603-1707 (z przerwą w latach 1649-1660), a następnie w Wielkiej Brytanii w latach 1707-1714.

Stuartowie wywodzili się z Bretanii, gdzie w XI wieku ich przodkowie byli ochmistrzami biskupa Doi, nie­daleko Mont Saint-Michel. Protoplastą szkockiego od­gałęzienia rodu był Alan Fitzflaad (zmarł w 1114 roku), którego syn Walter (zmarł w 1177 roku) mianowany został przez króla Dawida I "Świętego" Stewartem (ochmistrzem dworu) Szkocji. Tytuł ten stał się dziedziczny w jego rodzie (stąd późniejsza nazwa rodu Stewart, od połowy XVI wieku, pod wpływem języka francuskiego, zmienio­na na Stuart). Do dużego znaczenia politycznego do­szedł prawnuk Waltera, Aleksander (urodzony w 1214 roku, zmarł w 1283 roku), IV Stewart Szkocji. Dzięki małżeństwu z Joanną z Bute stał się jednym z naj zamożniej szych panów szkockich. W 1263 roku dowodził wojskami króla Alek­sandra III w zwycięskiej bitwie z Norwegami w po­bliżu Largs. Jego synowie, Jakub (urodzony w 1243 roku, zmarł w 1309 roku), V Stewart Szkocji, i Jan (zmarł w 1298 roku), lord Bonkyl, zapoczątkowali dwie linie rodu. Większą rolę odgrywali potomkowie Jakuba, uczestnika powstania Wallace'a oraz wojen prowadzonych przez króla Roberta I Bru­ce'a z Anglikami. Syn Jakuba, Walter (urodzony w 1292 roku, zmarł w 1326 roku), VI Stewart Szkocji, ożenił się z Marjorie (zmarła w 1316 roku), córką Roberta I Bruce'a. Byli oni rodzicami pierwsze­go króla z dynastii Stuartów, Roberta II (zmarł w 1390 roku), który wstąpił na tron szkocki w 1371 roku po bezpotom­nej śmierci Dawida II Bruce'a. Początki panowania Stuartów trudno uznać za udane. Robert II i jego ka­leki syn Robert III (zmarł w 1406 roku), od 1390 roku król Szkocji, byli władcami słabymi, stroniącymi od polityki. Fak­tyczną władzę sprawowali regenci. Szkocja pogrążyła się w anarchii i wojnach domowych między klanami. Do wielkiego znaczenia doszły bogate rody szkockie, m.in. Douglasowie i MacDonaldowie, które przestały się liczyć ze zdaniem króla. Okres świetności szkoc­kiej monarchii zapoczątkował syn Roberta III, Jakub I (zmarł w 1437 roku), który wstąpił na tron w 1406 roku. Doprowa­dził on do wzmocnienia władzy królewskiej, uzdro­wił finanse państwa, uregulował przywileje duchowieństwa, zakazał prywatnych wojen, skazywał opor­nych panów na więzienie i konfiskował ich dobra na rzecz Korony. W 1428 roku rozprawił się surowo z na­czelnikami klanów górskich, a następnie stłumił zbrojną rebelię wznieconą przez Aleksandra, lorda Hebrydów. Walkę z wielmożami kontynuowali z po­wodzeniem potomkowie Jakuba I, syn Jakub II (panował w latach 1437-1460), wnuk Jakub III (panował w latach 1460-1488) oraz prawnuk Ja­kub IV (panował w latach 1488-1513). W okresie tym przeprowadzono reformy w zakresie funkcjonowania parlamentu, sa­morządu miast, handlu, rzemiosła i wojska (utworzono stałą armię i pierwszą w historii Szkocji flotę wojen­ną). Królowie zapewnili sobie kontrolę nad Kościo­łem, dbali o rozwój nauki i kultury, która pod koniec XV wieku przeżywała bujny rozkwit. Przyłączyli do Szkocji nowe terytoria - Orkady i Szetlandy w 1472 roku oraz podporządkowali sobie Hebrydy (po pokonaniu ostatniego lorda Hebrydów, Jana II w 1493 roku). Niepomyślny przebieg miały natomiast wszystkie wojny prowadzone przez Stuartów w przymierzu z Francuzami przeciwko Anglii. Jakub II zginął 3 sierp­nia 1460 roku, zabity przez eksplodującą armatę w trak­cie oblężenia znajdującej się w angielskich rękach twierdzy Roxburgh. Los jego podzielił Jakub IV, który poległ 9 września 1513 roku w bitwie z Anglikami pod Flodden. W wyniku tej ostatniej klęski Szkocja stanęła wobec perspektywy długiego okresu regencji. Mało­letni syn i sukcesor zabitego króla, Jakub V (panował w latach 1513-1542), był marionetką w rękach zwalczających się grup magnackich, związanych z dwiema tradycyjny­mi opcjami: angielską i francuską. Zwycięstwo zwo­lenników sojuszu z Francją doprowadziło do nowej wojny z Anglią, która zakończyła się klęską Szkotów w bitwie na torfowisku Solway Moss nad rzeką Esk (24 listopada 1542 roku). Po przedwczesnej śmierci Jakuba V tron Szkocji objęła jego sześciodniowa córka Maria I (panował w latach 1542-1567, a zmarł w 1587 roku). Jej panowanie zostało zdominowane przez walkę o władzę, liczne intrygi i morderstwa.

Początkowo przewagę uzyskali magnaci opowiadają­cy się za współpracą z Anglią. Na mocy traktatu za­wartego w Greenwich (1 lipca 1543 roku) przyrzeczony an­gielskiemu władcy Henrykowi VIII, że malutka Maria zostanie żoną jego syna, księcia Walii Edwarda. Plan Henryka VIII dotyczący zjednoczenia Szkocji i Anglii pod berłem dynastii Tudorów został jednak storpe­dowany przez zwolenników opcji francuskiej. Angiel­skie wojska atakujące w związku z tym Szkocję od 1544 roku napotykały gwałtowny opór Szkotów, którzy wysłali Marię do Franqi, gdzie wydano ją za przy­szłego króla francuskiego Franciszka II. Regencję w Szkocji przejęła matka królowej Maria Lotaryńska (zmarła w 1560 roku), wspierana przez ściągnięte z Francji od­działy wojskowe. Rządy Marii I po jej powrocie do Szkocji w 1561 roku i wycofaniu francuskiej pomocy woj­skowej były jedynie nominalne. Rozwój reformacji w tym kraju, zwłaszcza kalwinizmu, przyczynił się do umocnienia wpływów politycznych Anglii. Latem 1567 roku katolicka królowa została z rozkazu lordów uwięziona i zmuszona do abdykacji na rzecz syna Ja­kuba VI (panował w latach 1567-1625). W 1568 roku Maria uciekła do An­glii, gdzie została uwięziona i po 19 latach poniosła śmierć przez ścięcie na polecenie królowej Elżbiety I. Była ostatnią przedstawicielką starszej linii Stuartów. Tron Szkocji pozostał jednak w ręku tej samej dyna­stii, syn bowiem i sukcesor Marii I, Jakub VI, był Stu­artem także i po ojcu, Henryku Stuarcie, lordzie Darnley (urodzony w 1542 roku, zmarł w 1567 roku). Był on drugim mężem władczyni Szkocji i wywodził się z linii Stuartów założonej w XIII wieku przez Jana, lorda Bonkyl. Jakub VI był najbliższym krewnym królowej angiel­skiej Elżbiety I. Jego matka była wnuczką Małgorzaty Tudor (urodzona w 1489 roku, zmarła w 1541 roku), córki władcy Anglii Henryka VII, która w 1503 roku wyszła za mąż za króla Szkocji Jaku­ba IV. Z tego tytułu Maria I Stuart zgłaszała swe pre­tensje do korony angielskiej po śmierci Marii I Tudor w 1558 roku. Jej starania okazały się bezowocne. Stuartowie musieli czekać na koronę angielską do 1603 roku. Zgodnie z testamentem ostatniej przedstawicielki dy­nastii Tudorów, królowej Elżbiety I, na tronie Anglii zasiadł wówczas syn Marii I Stuart, Jakub VI (jako Ja­kub I, król Anglii, Szkocji i Irlandii). Nowy monarcha odstąpił od dotychczasowej polityki wewnętrznej i zagranicznej Anglii, m.in. zerwał z polityką antyhiszpańską i antykatolicką. Dążył do absolutyzmu i podkreślał stale boskie prawo do sprawowania władzy królew­skiej, co doprowadziło szybko do konfliktu między nim a parlamentem. Walkę ze stanami kontynuował syn i następca Jakuba I, Karol I (panował w latach 1625-1649). Już na początku swego panowania starł się z parlamentem, który odrzucał jego żądania podatkowe na prowadze­nie kosztownych wojen i oddłużenie Korony. Karol I w odpowiedzi trzykrotnie rozwiązywał parlament (w la­tach 1625-1629) i więził opozycjonistów. W 1629 roku zdecydował się na samodzielne sprawowanie władzy, bez parlamentu. Autokratyczne rządy Stuarta doprowa­dziły w 1640 roku do wybuchu wojny domowej. Zakoń­czyła się ona pogromem wojsk królewskich w bitwach pod Marston Moor w 1644 roku i Naseby w 1645 roku, pojmaniem monarchy przez rebeliantów i obaleniem dynastii. Po straceniu króla Karola I (30 stycznia 1649 roku) zniesiono instytucję monarchii i ogłoszono Anglię republiką. W 1660 roku syn zabitego monarchy, Karol II (panował w latach 1660-1685) w wyniku za­machu stanu generała Jerzego Mońka został powołany na tron Anglii i Szkocji.

Restauracja Stuartów utrzymała w zasadzie szerokie prerogatywy parlamentu i nie przywróciła dawnych stosunków feudalnych, chociaż Korona i Kościół od­zyskały część swych skonfiskowanych wcześniej dóbr. Wraz z monarchią odbudowano natomiast kościół an­glikański i rozpoczęto prześladowania pastorów prezbiteriańskich. Polityka Karola II i jego brata Jakuba II (panował w latach 1685-1689), zmierzająca do zaprowadzenia rządów absolutnych, przywrócenia katolicyzmu i współpracy z Francją, uwikłała monarchów w przewlekłe spory z parlamentem i wywołała niezadowolenie większości społeczeństwa. Wrogowie Jakuba II zasiadający w par­lamencie wzniecili tzw. chwalebną rewolucję, zwraca­jąc się z wezwaniem do stadhoudera Holandii Wil­helma Orańskiego, by podjął interwencję zbrojną przeciwko Stuartowi i objął po nim tron. Wylądowanie w Anglii 15-tysięcznej armii Wilhelma Orańskiego na początku listopada 1688 roku doprowadziło do ucieczki Jakuba II do Francji. Zwycięski parlament ogłosił ab­dykację króla (12 lutego 1689 roku) i przekazał tron angielski i szkocki Wilhelmowi III Orańskiemu, ożenionemu z córką Jakuba II, Marią II Stuart (panowała w latach 1662-1694). W takich okolicznościach nastąpił przewrót polityczny, który ostatecznie obalił w Anglii tendencje absolutystyczne i ustanowił monarchię konstytucyjną. Jednocześnie wydano szereg aktów prawnych, zakładających domi­nację parlamentu nad królem. Wygnany z Anglii Ja­kub II nie pogodził się z tymi rozstrzygnięciami i wy­lądował w Irlandii w marcu 1689 roku Wilhelm III pokonał jednak jego irlandzko-francuską armię w bit­wie nad rzeką Boyne 10 lipca 1690 roku. Po tej klęsce Ja­kub II powrócił do Francji, gdzie zmarł w 1701 roku. Ostatnią przedstawicielką dynastii Stuartów na tronie Anglii i Szkocji była druga córka Jakuba II, Anna (panowała w latach 1702-1714), która uzyskała królewską koronę w 1702 roku po śmierci Wilhelma III. Za jej panowania unia personalna łącząca od 1603 roku Anglię ze Szkocją zastąpiona została unią realną. W ten sposób powstała w 1707 roku przyjęta oficjalnie w tytulaturze państwowej nazwa Wielka Brytania. Akt o unii z 1707 roku zakończył ostatecznie długi proces politycznej integracji Anglii i Szkocji, która zrezygnowała ze swego odrębnego parlamentu i miała być odtąd reprezentowana w parlamencie Wielkiej Brytanii przez 16 parów i 45 posłów. Powołany do ży­cia parlament Wielkiej Brytanii był nieproporcjonalnym przedstawicielstwem całej wyspy, faworyzującym wyraźnie Anglię w tym związku. Po śmierci królowej Anny tron Wielkiej Brytanii przeszedł w ręce dynastii hanowerskiej. Mę­scy potomkowie króla Jakuba II, syn Jakub Franciszek Edward (urodzony w 1688 roku, zmarł w 1765 roku), zwany "Starym Pretendentem" i wnuk Karol Edward (urodzony w 1720 roku, zmarł w 1788 roku), zwany "Młodym Pretendentem", podejmowali próby odzyskania tronu. Mieli zwolenników wśród Szkotów, którzy popierając pretendentów do korony z rodziny Stuartów, wzniecili kilka powstań (w 1715 roku, w 1719 roku i w latach 1745-1746). Masakra Szko­tów w bitwie pod Culloden (16 kwietnia 1746 roku) ostatecznie przekreśliła królewskie aspiracje potomków króla Ja­kuba II. Ostatnim Stuartem w linii męskiej był brat "Młodego Pretendenta", Henryk Benedykt (urodzony w 1725 roku, zmarł w 1807 roku), duchowny katolicki, od 1747 roku kardynał. Z dużą czę­ścią królów z tej dynastii los obszedł się wyjątkowo niełaskawie. Jakub I i jego wnuk Jakub III zostali za­mordowani. Śmierć w walce z Anglikami ponieśli Ja­kub II i Jakub IV. Pod ciosami katowskiego miecza za­kończyli swe życie Maria I i Karol I. Pozostali Stuarto­wie cierpieli na rozmaite dolegliwości. Robert III został w młodości kopnięty przez konia i na całe życie pozo­stał kaleką. Mocno schorowany był Jakub V, który zmarł przedwcześnie w wieku 30 lat. Mimo licznych nieszczęść osobistych Stuartowie poło­żyli duże zasługi dla Szkocji. Wzmocnili władzę kró­lewską, skonsolidowali państwo i zapewnili Szkocji na przełomie XV i XVI stulecia liczące się miejsce na are­nie międzynarodowej. Okres panowania tej dynastii w Anglii wniósł ogromne zmiany do życia polityczne­go i społecznego całej wyspy. Stuartowie mieli ana­chroniczne wyobrażenie o wielkości i charakterze wła­dzy królewskiej. Nie zdołali dostosować się do warunków zastanych w Anglii, kraju o starych trady­cjach parlamentarnych i niemałych swobodach polity­cznych. Przegrali w związku z tym rywalizację z par­lamentem. Klęska obozu feudalno-absolutystycznego przyczyniła się do umocnienia angielskiego systemu parlamentarnego, wzrostu pozycji politycznej burżuazji i szlachty oraz reprezentowanych przez nie ten­dencji kapitalistycznych. Podczas walk o kształt ustro­jowy Anglii wykrystalizowały się w latach 1675-1679 dwie partie polityczne: wigowie i torysi. Pierwsi Stu­artowie nie interesowali się zbytnio handlową i morską ekspansją Anglii. Wszystkie kompanie handlowe i przedsiębiorstwa kolonialne były dziełem angielskie­go kupiectwa i bogatej arystokracji ziemiańskiej. Zmia­na tego stanu rzeczy nastąpiła po restauracji Stuartów. Uczyniono wówczas bardzo ważny krok w stronę roz­woju kolonialnego imperium. Dzięki małżeństwu Ka­rola II z księżniczką portugalską Katarzyną Braganca w 1662 roku udało się Anglii uzyskać Bombaj, który stał się głównym centrum ekspansji w Indiach. W Ameryce Północnej natomiast w 1664 roku flota angielska zajęła licz­ne kolonie holenderskie, min. Nowy Amsterdam, przemianowany przez Anglików na Nowy Jork. Udział Anglii w wojnie o sukcesję hiszpańską (w latach 1701-1713), zakończony pokojem w Utrechcie w 1713 r., zapewnił jej nowe zdobycze - Minorkę i Gibraltar, zajęty przez nią już w 1704 roku, oraz ważne terytoria w Ameryce Północnej (ziemie u ujścia Rzeki św. Waw­rzyńca, Nową Szkocję, obszary graniczące z Kanadą francuską). Największym osiągnięciem Stuartów była jednak niewątpliwie unia Anglii ze Szkocją, która do­prowadziła do zaprzestania wojen toczonych między tymi krajami od średniowiecza.

Żródła:

"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego

29-03-2022