TUDOROWIE

Dynastia panująca w Anglii od 1485 do 1603 roku. Tu­dorowie wywodzili się z walijskiej szlachty; ich po­czątki datuje się na XIII wieku. Pierwszym przedstawicie­lem rodu noszącym przydomek Tudor był Owen (urodzony około 1400 roku, zmarł w 1461 roku), dworzanin królów angielskich Henry­ka V i Henryka VI. Ożenił się on potajemnie z Kata­rzyną de Valois, wdową po królu Henryku V, a ich najstarszy syn Edmund (urodzony około 1430 roku, zmarł w 1456 roku) został przez Henryka VI mianowany hra­bią Richmond. Edmund z kolei poślubił Małgorzatę Beaufort, prawnuczkę Jana z Gandawy (protoplasty rodu Lancasterów), syna króla Edwarda III. Ich syn Henryk Tudor (urodzony w 1457 roku, zmarł w 1509 roku) stanął na czele wojsk Lan­casterów i części Yorków, które w 1485 roku pokonały Ryszarda III w bitwie pod Bosworth. Po tym zwycię­stwie został przez parlament uznany za króla Anglii, panował jako Henryk VII i poślubił Elżbietę, córkę króla Edwarda IV, dziedziczkę rodu Yorków.

Zwy­cięstwo pod Bosworth, koronacja oraz małżeństwo Henryka były symbolicznym zakończeniem wojny Dwóch Róż, która wstrząsała Anglią od 1455 roku. Następcą Henryka VII na tronie Anglii został jego drugi syn (po śmierci najstarszego, Artura, w 1502 roku) Henryk VIII (panował w latach 1509-1547). Na mocy jego testamentu i aktu parlamentu kolejnymi władcami byli: jedyny syn (z Jane Seymour) Edward VI (panował w latach 1547-1553), a na­stępnie córki: z Katarzyną Aragońską - Maria I "Krwawa" (panowała w latach 1553-1558) i z Anną Boleyn - Elżbieta I (panowała w latach 1553-1603), najwybitniejsza z Tudorów i jedna z naj­wybitniejszych w Europie monarchów XVI wieku. Po ich ewentualnej bezpotomnej śmierci kolejnymi władca­mi mieli zostać potomkowie Marii, młodszej z dwóch sióstr Henryka VIII, przed potomkami starszej, Mał­gorzaty. Elżbieta I przed śmiercią wybrała jednak Jakuba IV Stuarta, króla Szkocji, wnuka Małgorzaty, którego panowanie w Anglii (jako Jakub I) rozpoczęło unię personalną ze Szkocją. Pierwszy Tudor na tronie Anglii, Henryk VII, musiał zmagać się z licznymi bun­tami przeciw swojej władzy, kierowanymi przez część rodu Yorków i Małgorzatę Burgundzką. Jego syn Henryk VIII sześć razy zmieniał żony, aby mieć mę­skiego potomka. Jego następca Edward zmarł młodo i nie zdążył zapewnić sobie sukcesji, co wykorzystał jego opiekun John Dudley, książę Northumberland, wprowadzając na tron na 9 dni swą synową Jane Grey w 1553 roku. Maria I, która wyszła za mąż za Filipa II, przy­szłego króla Hiszpanii, nie doczekała się z nim po­tomka, a Elżbieta do końca życia pozostała niezamężna, przez co zwana była królową dziewicą.

Panowanie dynastii Tudorów było okresem budowy nowoczesnego państwa, które w następnych wiekach stało się jedną z potęg europejskich. Wykształcony za Tudorów sposób zarządzania państwem, opierający się na wyniesionej ponad Izbę Lordów Izbie Gmin, obowiązuje do dnia dzisiejszego. Widoczny centra­lizm władzy oparty został na rozbudowanej admini­stracji, w której zatrudniani byli przedstawiciele tzw. nowej szlachty - gentry - wykształceni na zrefor­mowanych uniwersytetach w Oksfordzie i Cambrid­ge, którzy zastąpili stare rody arystokratyczne, trady­cyjnie rządzące krajem. Tudorowie wspierali rozwój handlu, szczególnie zamorskiego, popierając odkry­wanie nowych dróg handlowych, początkowo w kie­runku północnym (kompania moskiewska), a później wschodnim (kompania wschodnioindyjska).

Panowa­nie Tudorów łączy się zwykle z kilkoma faktami, któ­re zaważyły na przyszłych losach Anglii. Pierwszym z nich było zerwanie z Rzymem. Doszło do niego w wyniku sporu wokół unieważnienia pierwszego małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską. Pa­pież, pozostający od 1527 roku pod kontrolą cesarza Ka­rola V, siostrzeńca Katarzyny, nie zgodził się na jego rozwiązanie. Henryk, po fiasku zabiegów dyplomaty­cznych, zwołał parlament, który szeregiem aktów prawnych uniezależnił kościół angielski od papieża, a samego Henryka ustanowił jego głową (akt o su­premacji, w 1534 roku). Historycy podkreślają, że król przed konfliktem z Rzymem był przeciwny podziałom w Kościele (miał tytuł Obrońcy Wiary, nadany mu przez papieża za ogłoszenie polemiki z Lutrem w ob­ronie sakramentów), jednakże okoliczności zmusiły go do podjęcia tego kroku. Podczas panowania jego następcy, Edwarda, wykrystalizował się doktrynalny obraz Kościoła anglikańskiego (modlitewnik, artykuły wiary). Po krótkim okresie kontrreformacji i terroru za panowania katoliczki Marii "Krwawej", następna królowa, Elżbieta, przywróciła anglikanizm i tzw. odnowionym aktem supremacji w 1559 roku ogłosiła się za­rządcą Kościoła w Anglii. Panowanie Elżbiety było okresem stosunkowej tolerancji religijnej, mimo zabie­gów katolickich monarchów i papieża (ekskomunika, w 1570 roku) o zdyskredytowanie królowej; Anglia była jed­nym z nielicznych krajów ówczesnej Europy, w któ­rym nie wybuchła wojna religijna.

Drugim faktem, który zapewnił dynastii Tudorów poczesne miejsce w historii, było pokonanie Hiszpanii, europejskiej po­tęgi XVI wieku. Apogeum konfliktu między tymi krajami przypadło na czasy panowania Elżbiety I. Narastał on jednak już od rozwodu Henryka VIII z Katarzyną Aragońską, a pogłębił się w czasie powstania w Ni­derlandach przeciwko hiszpańskim Habsburgom, któ­re milcząco wspierała Elżbieta. Jego głównych przy­czyn należy poszukiwać w rywalizacji o prymat w handlu z tzw. Nowym Światem, który monopoli­zowali Hiszpanie. Angielscy piraci, posiadający paten­ty kaperskie wydane przez Elżbietę, łamali hiszpański zakaz handlu z koloniami, a także z powodzeniem łupili hiszpańskie statki handlowe. W tej atmosferze ścięcie na rozkaz Elżbiety Marii Stuart, królowej Szko­cji w 1587 roku, było tylko pretekstem dla Filipa II, króla Hiszpanii, do wysłania na Anglię tzw. Niezwyciężo­nej (Wielkiej) Armady. Wyprawa została zorganizo­wana na wzór krucjaty, która miała przywrócić religię katolicką i katolickiego władcę w Anglii. Na wyspie zaś obrona przeciw hiszpańskiej armii przybrała cha­rakter patriotycznego zrywu, który połączył w jed­nym szeregu katolików i protestantów. Późniejsi hi­storycy nadali jej miano pierwszej bitwy o Anglię. Klęska hiszpańskiej armady w 1588 roku była z jednej stro­ny potwierdzeniem siły rodzącej się angielskiej potęgi morskiej, tworzonej od czasów Henryka VII, który za­początkował budowę floty, a z drugiej strony podko­pała hiszpański prymat na morzach.

Panowanie Tudorów było też czasem bujnego rozkwitu kultury angielskiej. Łączy się go zwykle z rozwo­jem klasycznego dramatu angielskiego (teatr elżbietański), którego najwybitniejszym przedstawicielem był William Szekspir. Podobny rozwój w utworach Edmunda Spensera przeżywała liryka, a także pisar­stwo historyczne. Architektura tego czasu nosi charak­terystyczny rys, zwany stylem Tudorów, którego ce­chami szczególnymi są formy zdobnicze w kształcie róży dynastycznej, a także opuszczony podwójny ostrołuk.

Żródła:

"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego

29-03-2022