Wittelsbachowie

Dynastia panująca od 1180 roku w Bawarii (od 1806 z ty­tułem królewskim), od 1214 roku w Palatynacie Reńskim, w Rzeszy w latach 1314-1346 i w 1347 roku, oraz w latach 1400-1410 i w latach 1742­-1745, w Czechach w latach 1619-1620, w Szwecji w la­tach 1441-1448 (także w Danii i Norwegii) i w latach 1654-1751, w Grecji w latach 1832-1862. Nazwa pochodzi od zam­ku Witilinesbach leżącego koło Aichach. Korzenie rodu sięgają XI wieku, pierwszym poświadczonym przedstawi­cielem był Otton tytułujący się comes de Skyrun (Sche­yern koło Pfaffenhofen). Od 1180 roku Wittelsbachowie pa­nowali w Górnej Bawarii, którą Fryderyk I "Barbarossa" nadał Ottonowi II (I), a w 1214 roku opanowali także Pa­latynat Reński (Ludwik I). Po śmierci Ludwika II "Moc­nego" w 1294 roku nastąpił podział rodu na dwie linie: bawarską, której początek dał Ludwik IV (faktycznie rządził dopiero od 1310 roku), i reńską, wywodzącą się od Rudolfa. Do największego znaczenia w Rzeszy Wittelsbachowie doszli w pierwszej połowie XIV wieku. Rywalizując z Habsburgami, Ludwik IV pobił ich w 1313 roku w bitwie pod Gammelsdorf, a rok później dzięki po­parciu Luksemburgów został wybrany na tron Rzeszy. W tym samym roku koronował się także Fryderyk "Piękny" Habsburg. Ostateczne zwycięstwo Ludwika przyniosła bitwa pod Miihldorf w 1322 roku, ukoronowa­niem zaś potęgi rodu było uzyskanie tronu cesarskiego w 1328 roku. Panowanie Ludwika IV przyniosło Wittels­bachom znaczne nabytki terytorialne. Sukcesy w walce z Habsburgami zaowocowały podporządkowaniem Dolnej Bawarii, po wymarciu Askańczyków opanowa­li Marchię Brandenburską, potem zajęli także Tyrol, Holandię (zwana: Bawarską dynastia), Zelandię, Fryzję i Hennegau. Utracony na rzecz Luksemburgów (dawny sojusznik, król czeski Jan, doprowadził w 1346 roku do elekcji swego syna Karola, a Ludwik IV zmarł w na­stępnym roku) tron niemiecki Wittelsbachowie odzy­skali na krótko w 1400 roku. Doprowadził do tego przed­stawiciel reńskiej gałęzi rodu Ruprecht, który zawarł w Boppart porozumienie z arcybiskupami mogunckim i kolońskim w celu pozbawienia tronu Wacława IV. Po dołączeniu do nich księcia saskiego dokonano w 1400 roku w Oberlahnstein detronizacji Wacława i wy­boru Ruprechta na króla niemieckiego. Zakres jego władzy nie przypominał jednak rządów Ludwika IV Bawarskiego (nie powiodły się próby zdobycia korony cesarskiej, wschód Rzeszy pozostawał w zasaazie poza zasięgiem jego wpływów), a śmierć w 1410 roku ułatwiła Luksemburgom odzyskanie tronu. Na następne rządy w Niemczech przyszło poczekać do XVIII wieku, kiedy to na krótko (w latach 1742-1745) elektor bawarski Karol Albert przejął tron cesarski, przerywając ciągłość rzą­dów Habsburgów, trwającą od 1438 roku.

Reńscy Wittelsbachowie, którzy od czasów Złotej Bul­li Karola IV należeli do siedmiu elektorów Rzeszy, do swych średniowiecznych sukcesów zaliczyć mogli jeszcze tylko rządy Krzysztofa w Szwecji, Danii i Nor­wegii w latach 1440-1448. Ich posiadłości w XV wieku rozpadły się na kilka linii dynastycznych, z których do największego znaczenia doszła linia Pfalz-Zwei­briicken. Jeden z jej przedstawicieli, Fryderyk V (wódz unii protestanckiej), został w 1619 roku koronowany na króla Czech. Młody i niefrasobliwy (mówio­no o nim: "Nie przejmuje się trudnościami i spuszcza je na Boga"), utrzymał się na tronie tylko przez rok, tracąc go po klęsce protestantów pod Białą Górą. "Król zimowy", jak odtąd go nazywano, wraz z ko­roną utracił także Palatynat, znajdując schronienie w Niderlandach. Długotrwałym sukcesem okazały się natomiast rządy linii Pfalz-Zweibriicken w Szwe­cji. Karol X Gustaw, ogłoszony przez Krystynę z dy­nastii Wazów już w 1650 roku następcą tronu, przejął koronę w 1654 roku. Dzierżyli ją Wittelsbachowie (w dal­szej kolejności Karol XI i Karol XII, Ulryka Eleonora i Fry­deryk I) do 1751 roku. Po wymarciu w 1777 roku linii bawarskiej nadreńscy Wittelsbachowie zjednoczyli Palatynat z Bawarią, a w 1806 roku Maksymilian I Józef przyjął tytuł króla Bawarii. Będąc sojusznikiem Na­poleona I Bonapartego, udało mu się wzmocnić królestwo, opusz­czając go zaś po 1813 roku, ocalił jedność terytorialną swojego państwa (utracił jedynie Tyrol) i zachował tytuł królewski. Ostatnim Wittelsbachem na tronie ba­warskim był Ludwik III, który panował do upadku monarchii w 1918 roku. W 1832 roku Wittelsbachowie opa­nowali także tron grecki. Otton I, syn Ludwika I Ba­warskiego, został pierwszym królem niepodległej Grecji (panował do 1862 roku).

Najwybitniejszymi Wittelsbachami byli z pewnością Ludwik IV Bawarski (panował w latach 1310-1347), który wprowadzał dynastię w wielką politykę i choć przez całe życic zmagał się z przeciwnościami, powiększył potęgę terytorialną rodu, oraz królowie Szwecji Karol X Gu­staw, Karol XI i Karol XII. Wszyscy trzej byli zwolen­nikami silnej władzy królewskiej (Karol XI ustanowił faktyczne rządy absolutne), doprowadzili państwo do potęgi mocarstwowej, przy tym i Karol X i Karol XII, szczególnie zaś ten ostatni, byli znakomitymi wodza­mi. Wśród władców zasłużonych wymienić można Maksymiliana I, elektora bawarskiego w latach 1623­-1651, kodyfikatora prawa (Codex Maximilianeus), i Maksymiliana I Józefa, pierwszego króla Bawarii, który dzięki zmysłowi politycznemu potrafił uchronić swe państwo przed osłabieniem w trudnym okresie napoleońskim. Najbarwniejszą i chyba najbardziej kontrowersyjną postacią wśród Wittelsbachów był Ludwik IV (król Bawarii w latach 1864-1886), sojusz­nik Bismarcka (choć w wojnie 1866 roku brał udział po stro­nie Austrii), który w liście do króla pruskiego Wilhel­ma I ofiarował mu koronę cesarską w imieniu monarchów niemieckich, wielki koneser sztuki (przy­jaciel i mecenas Wagnera, budowniczy pałaców Her­renchiemsee, Neuschwanstein, Linderhof), człowiek melancholijny i nieprzewidywalny, którego w końcu ubezwłasnowolniono. Choroba umysłowa, która u Ludwika IV objawiała się okreso­wo, całkowicie owładnęła jego bratem i następcą Ot­tonem, za którego od samego początku rządy regen­cyjne sprawowali najpierw stryj Luitpold, a potem brat stryjeczny Ludwik III, który w końcu zastąpił go na tronie w 1913 roku.

Bawarska dynastia - boczna linia dynastii Wittelsbachów panująca w hrabstwie Holandii w latach 1354-1433. Zapoczątkowana została przez Wilhelma, syna cesarza Ludwika IV i Małgorzaty, dziedziczki hrabstwa Holandii. Rządy dynastii były początkowo niepopularne w Holandii. Pierwszy z władców Wilhelm V (panował w latach 1354-1358) ze względu na chorobę umysłową musiał zrzec się tronu. Kryzys pogłębiały niesnaski w ramach rodu: następca Wilhelma, Albrecht (panował w latach 1389-1404), musiał zmagać się z opozycją swego syna Wilhelma. Ten jednakże (panujący w latach 1404-1417) także walczył z opozycją feudalną, co skłoniło go do szukania pomocy w domu burgundzkim. Efektem tych kontaktów było małżeństwo córki Wilhelma Jakobiny w 14l8 roku z Janem Brabanckim, wnukiem Filipa "Śmiałego", księcia Burgundii. W tych okolicznościach o tron holenderski upomniał się książę bawarski Jan, a konflikt Jakobiny z małżonkiem doprowadził do interwencji księcia Burgundii Filipa "Dobrego". W efekcie tych działań Jakobina została w 1433 roku zmuszona do zrzeczenia się władzy, a hrabstwo Holandii zostało zjednoczone z Burgundią. Słabość władców z dynastii bawarskiej doprowadziła do wzrostu znaczenia reprezentacji stanowej w Holandii.

Żródła:

"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego