KAPETYNGOWIE (ROBERTYNG-CAPET)

Boczna gałąź dynastii Robertynów - rządząca we Francji w linii prostej od 987 roku do 1328 roku, a w liniach bocznych do 1848 roku. Po wymarciu głównej linii tron francuski obejmowały boczne gałęzie rodu: Walezjusze, wywodzący się od Karola de Valois, syna Filipa III "Śmiałego" - linia bezpośrednia (w latach 1328-1498), linia orleańska (w latach 1498-1515), linia Angouleme (w latach 1515-1589); Burbonowie, wywodzący się od Roberta de Clermont, syna Ludwika IX "Świętego" - linia Vendóme (w latach 1515-1589 i 1814-1830), linia orleańska (w latach 1830-1848). Z dynastii Kapetyngów wywodzą się też inne rody zapoczątkowane przez młodszych synów królewskich. Jednym z nich jest ród Andegawenów (nie mylić z dynastią Anjou-Ingelger pierwotnie rządzącą Andegawenią ani z występującą pod tą samą nazwą młodszą linią Walezjuszy, rządzący Sycylią (w latach 1266-1282), Neapolem (w latach 1266-1442), Węgrami (w latach 1308-1382) i Polską (w latach 1370-1399). Inne boczne linie Kapetyngów nie są tak słynne, choć odgrywały znaczącą rolę w historii Francji i poza nią.

Już w 1032 roku wyodrębniła się linia władająca Burgundią (do 1361 roku). Z niej pochodzi też dynastia królów Portugalii, rządząca w latach 1097-1385 pod nazwą dynastii Burgundzkiej. W 1134 roku jeden z synów Ludwika VI "Grubego" otrzymał hrabstwo Dreux, zapoczątkowując nową dynastię, która w 1212 roku objęła władzę w Bretanii i dzierżyła ją aż do 1515 roku. Dreux i Montfort). Od Ludwika d'Evreux, syna Filipa III "Śmiałego", wywodzi się dynastia rządząca w latach 1328-1425 królestwem Nawarry.

Spektakularny, choć krótkotrwały sukces odniosła jeszcze jedna gałąź rodu Kapetyngów, wywodząca się od Piotra, syna Ludwika VI, który około 1150 roku poślubił Elżbietę z Courtenay. Ich syn Piotr objął w 1217 roku tron Cesarstwa Łacińskiego w Konstantynopolu, gdzie jego potomkowie rządzili do 1261 roku.

Nazwa dynastii Kapetyngów pochodzi od Hugona "Kapeta", który swój przydomek zawdzięczał piastowaniu stanowiska opata w kilku klasztorach. Hugo Kapet nie był jednak pierwszym z rodu, który sprawował władzę we Francji. Jego ród, wywodzący się od Roberta "Mocnego", hrabiego Andegawenii (prawdopodobnie saskiego pochodzenia), rywalizował z Karolingami o tron frankijski już od końca IX wieku, trzykrotnie obejmując władzę.

Przejęcie tronu w 987 roku przez Hugona Kapeta, syna Hugona "Wielkiego", nie było, więc zaskoczeniem, choć pozycja władcy w państwie zachodniofrankijskim była nieporównywalnie słabsza w porównaniu z potęgą jego poprzedników. Słabość ta stanowiła jednak atut, gdyż gwarantowała bezpieczeństwo i pozycję potężnych wasali królestwa. Hugo Kapet dysponował niewielką domeną, zajmującą powierzchnię około 7 tysiąca km2. Początek panowania Kapetyngów na tronie francuskim nie zapowiadał więc późniejszej kariery dynastii.

Pierwsi jej przedstawiciele: Hugo Kapet (w latach 987-996), Robert "Pobożny" (w latach 996-1031), Henryk I (w latach 1031-1060), Filip I (w latach 1060-1108), dysponowali bardzo ograniczonymi możliwościami wpływania na politykę wewnętrzną i zagraniczną królestwa. Skuteczność interwencji królewskich była uzależniona od dobrej woli wasali. Królowie nie potrafili zapobiec wzmocnieniu się książąt Normandii ani przejęciu przez nich korony angielskiej.

Władcy Francji przejawiali dużo większą aktywność matrymonialną (Robert II miał trzy żony, Filip I - dwie), odnosząc raczej nieznaczne korzyści polityczne (wzmocnienie kontroli nad Flandrią w wyniku krótkotrwałego związku Roberta II z Rozalą, wdową po hrabim Flandrii), nieco większe propagandowe (prestiżowe małżeństwo Henryka I z księżniczką kijowską Anną), wplątując się jednak w konflikty z Kościołem, nieakceptującym niestałości królewskich uczuć (Robert II - 4 lata ekskomuniki, Filip I - 10 lat). Słabość realnej władzy Kapetyngowie rekompensowali sobie rodzącym się mitem niezwykłości ich panowania (legenda o niebiańskim pochodzeniu oleju służącego do namaszczania królów, wiara w moc uzdrawiania), a przyjęty zwyczaj koronacji następcy tronu za życia poprzednika utrwalał dziedziczność władzy w ramach rodu, eliminując rolę elekcji.

Za panowania Ludwika VI "Grubego" (w latach 1108-1137) i Ludwika VII (w latach 1137-1180) znaczenie królów zaczęło wzrastać. Ludwik VI, opierając się na sojuszu z Kościołem i dzięki poparciu komun miejskich, odbudował autorytet monarszy, zwalczając zanarchizowanych feudałów. Miarą jego siły było udaremnienie najazdu cesarskiego w 1124 roku. Dużym sukcesem było też doprowadzenie do małżeństwa jego syna Ludwika VII z Eleonorą, dziedziczką potężnego lenna Akwitanii. Rozpad tego małżeństwa i ponowne zamążpójście Eleonory za Henryka Plantageneta, hrabiego Andegawenii, a od 1154 roku króla Anglii, doprowadziło do wybuchu długoletniego konfliktu Kapetyngów z Plantagenetami. Ludwik VII kontynuował dzieło ojca, wzmacniając pozycję władcy w domenie królewskiej, próbując zarazem przypominać wielkim lennikom o ich zależności od korony. Stworzył polityczne i ekonomiczne podstawy sukcesów swych następców. Filip II August (w latach 1180-1223) w walce z angielskimi rywalami doprowadził do przyłączenia konfiskowanych Plantagenetom lenn do domeny królewskiej (słynna bitwa pod Bouvines, w 1214 roku), tworząc w ten sposób podwaliny pod budowę scentralizowanej monarchii. Podobne znaczenie miała interwencja Ludwika VIII "Lwa" (w latach 1223-1226) na południu Francji (krucjata przeciwko albigensom), która przyniosła dalsze rozszerzenie domeny. Zagrożeniem dla powstającej potęgi Kapetyngów stała się jednak utworzona przez Ludwika VIII instytucja apanaży (dziedzicznych nadziałów ziemi z domeny królewskiej dla młodszych synów).

Panowanie Ludwika IX "Świętego" (w latach 1226-1270) to czasy budowy potęgi państwa francuskiego. Nastąpiło wzmocnienie administracji i sądownictwa (parlamenty), a uśmierzenie buntów feudalnych podniosło autorytet monarchy (niebagatelna w tym rola przypadła matce Ludwika - Blance Kastylijskiej). Władca Francji stał się arbitrem w sporach toczonych poza granicami królestwa. Doprowadził do uregulowania granic państwa (traktaty z Anglią i Aragonią), a w 1266 roku udało mu się osadzić na tronie Sycylii i Neapolu swego brata Kąrola d' Anjou, co zapoczątkowało karierę bocznej linii Kapetyngów - dynastii Andegawenów. Zaangażowanie Ludwika w wyprawy krzyżowe przyniosło mu europejską sławę i stało się ważnym argumentem przy jego późniejszej kanonizacji w 1297 roku.

Budowa silnej monarchii była kontynuowana przez jego następców. Filip III "Śmiały" (w latach 1270-1285) mógł korzystać ze stworzonego przez ojca aparatu administracyjnego, co pozwoliło mu skupić się na prowadzeniu aktywnej polityki zagranicznej. Aktem rozwagi, ale też świadectwem potęgi monarchy kapetyńskiego, było zrezygnowanie przez Filipa z proponowanej mu korony cesarskiej. Nieudane było zaangażowanie króla w sprawę odrzuconego przez Sycylijczyków Karola Andegaweńskiego ("nieszpory sycylijskie", w 1282 roku) - karna ekspedycja przeciw uczestniczącej w tych wydarzeniach Aragonii, zwana "krucjatą aragońską" (jej celem było zdobycie tronu aragońskiego dla syna monarchy, Karola Walezjusza), zakończyła się niepowodzeniem.

Jednym z najsłynniejszych (acz niejednoznacznym w ocenie) przedstawicieli dynastii Kapetyngów był Filip IV "Piękny" (w latach 1285-1314). Dzięki małżeństwu z Joanną z Szampanii był on od 1284 roku królem Nawarry (ten tytuł nosił też jego syn Ludwik). Prowadził ze zmiennym szczęściem działania wojenne, mające na celu pełne podporządkowanie zbuntowanej Flandrii. Także próby odzyskania Gujenny nie przyniosły sukcesu, chociaż ich efektem było małżeństwo córki Filipa, Izabeli, z angielskim królem Edwardem II, co stało się podstawą późniejszych roszczeń Plantagenetów do tronu francuskiego. Zmuszony przez wyczerpujące kampanie do szukania nowych źródeł dochodu, Filip "Piękny" popadł w konflikt z papieżem Bonifacym VIII. Efektem zwiększonego zainteresowania króla Francji sprawami obsady tronu papieskiego był wybór Francuza, Klemensa V, który w 1309 roku osiedlił się na terenie Francji w Awinionie, zapoczątkowując tzw. niewolę awiniońską papieży. Po konfiskacie majątków kupców lombardzkich i Żydów Filip IV postanowił zagarnąć także skarb templariuszy. W 1312 roku doprowadził do likwidacji zakonu. Do legendy przeszła śmierć ostatniego mistrza Jakuba de Molay w 1314 roku, wzywającego króla Francji na sąd boży.

Sprawa templariuszy położyła się cieniem na ostatnich latach panowania Kapetyngów - Filip "Piękny" umarł nagle w roku śmierci wielkiego mistrza, a panowania jego synów nie można uznać za szczęśliwe. Nie poprawiła się sytuacja międzynarodowa Francji (nierozwiązana pozostała sprawa Flandrii i Gujenny), narastał kryzys gospodarczy. Największym problemem stała się jednak kwestia sukcesji tronu. Po raz pierwszy zaznaczyło się to po krótkim panowaniu Ludwika X "Kłótnika" (w latach 1314-1316), który pozostawił po sobie jedynie syna pogrobowca, Jana I, zmarłego po kilku dniach życia. Brat królewski Filip V "Długi" (w latach 1316-1322) objął władzę, odsuwając od tronu córkę Ludwika. Odmawiając kobietom prawa do tronu francuskiego, stworzył precedens, który dotknął jego samego, gdyż jego brat Karol IV "Piekny" (w latach 1322-1328), obejmując władzę, również pominął prawa córek swego poprzednika. Sam Karol także nie pozostawił syna, co oznaczało wymarcie głównej linii Kapetyngów. Władzę we Francji objął Filip de Valois, brat stryjeczny ostatnich Kapetyngów, zapoczątkowując panowanie bocznej gałęzi dynastii - Walezjuszy.

Kapetyngowie pozostawili Walezjuszom monarchię scentralizowaną ze wzrastającą rolą stanów (pierwsze zebranie w 1302 roku za Filipa "Pięknego"), ale też z chwiejącą się gospodarką. Poza domeną królewską znajdowały się wówczas tylko cztery wielkie lenna: Flandria, Bretania, Akwitania i Burgundia. Stały się one zarzewiem konfliktów i wojen wstrząsających na długo monarchią francuską. Dwa z nich były rządzone przez książąt należących do domu panującego. Burgundzka linia Kapetyngów, zapoczątkowana przez Roberta I, syna brata króla Francji Roberta II "Pobożnego", mimo burzliwych początków (Robert I, faworyzowany przez matkę, był konkurentem brata Henryka I do tronu francuskiego), zachowywała się na ogół lojalnie wobec korony, a po śmierci jej ostatniego przedstawiciela Filipa z Rouvres Burgundia na krótko została włączona do domeny królewskiej (już za panowania Walezjuszy w latach 1361-1363). Linia rządząca Bretanią (Dreux i Montfort) różniła się diametralnie od linii burgundzkiej, utożsamiając się raczej z interesami swego królestwa, nie unikając przy tym otwartych konfliktów zbrojnych z monarchią francuską i sprzymierzając się niejednokrotnie z Anglią. Dopiero śmierć Anny Bretońskiej w 1515 roku doprowadziła do trwałego zjednoczenia Bretanii z Francją. Podobnie dynastia Evreux nie zawsze była lojalna wobec władców Francji, a jeden z jej przedstawicieli, Karol "Zły", przejawiał nawet aspiracje do tronu. Inne boczne linie Kapetyngów osadzone na drobniejszych apanażach stopniowo wymierały, pozostawiając na scenie politycznej jedynie Walezjuszy i Burbonów, których wyniesienie na tron francuski jest świadectwem żywotności tradycji domu kapetyńskiego (Ludwik XVI zginął na szafocie jako Ludwik Kapet).

Panowali w krajach:

o Cesarstwo Wschodnie [Bizantyjskie] (3 władców), w latach 1216-1217, 1221-1261

o Królestwo Francji (38 władców), w latach 888-898, 922-923, 987-1792, 1814-1815, 1815-1848

o Królestwo Portugalii (9 władców, 1 władczyni), w latach 1139-1385

o Królestwo Neapolu (11 władców, 2 władczyni), 1266-1442, 1700-1707, 1734-1799, 1799-1806, 1815-1861

o Królestwo Sycylii (7 władców), w latach 1268-1282, 1700-1713, 1734-1860

o Królestwo Nawarry (10 władców), w latach 1304-1349, 1555-1792

o Królestwo Polski (2 władców, 1 władczyni), 1370-1399, 1573-1574

o Królestwo Hiszpanii (9 władców, 1 władczyni), w latach 1700-1808, 1813-1868, 1874-1931, 1975-obecnie

o Królestwo Eturii (2 władców), w latach 1801-1807

o Wielkie Księstwo Luksemburga (1) 1964-

o Księstwo Burgundii (17 władców, 1 władczyni), w latach 1025-1482

o Księstwo Bretanii (11 władców, 1 władczyni), w latach 1212-1341, 1365-1514

o Księstwo Hainault (5 władców, 1 władczyni), w latach 1253-1256, 1417-1482, 1700-1713

o Księstwo Achaia (8 władców, 2 władczyni), w latach 1278-1289, 1307-1316, 1318-1381, 1383-1386

o Księstwo Brabantu (6 władców, 1 władczyni), w latach 1405-1482, 1700-1713

o Księstwo Luksemburga (5 władców, 1 władczyni), w latach 1412-1415, 1419-1482, 1700-1713

o Księstwo Lotaryngii (3 władców), w latach 1431-1473

o Księstwo Gelderii (2 władców, 3 władczyni), w latach 1481-1482, 1672-1674, 1700-1713

o Księstwo Limburga (1 władca), w latach 1477-1482

o Księstwo Mediolanu (a władca), w latach 1700-1713

o Księstwo Parmy (7 władców), w latach 1731-1735, 1748-1802, 1814-1859

o Księstwo Lucca (1 władca, 1 władczyni), w latach 1817-1847

o Marchia Namur (5 władców, 2 władczyni), w latach 1217-1237, 1429-1482, 1700-1713

o Hrabstwo Prowansji (8 władców, 1 władczyni), w latach 1245-1481

o Hrabstwo Burgundii (Franche Comte) (5 władców, 3 władczyni), w latach 1329-1382, 1383-1482

o Hrabstwo Flandrii (5 władców, 1 władczyni), w latach 1383-1482, 1700-1713

o Hrabstwo Hollandii (2 władców, 1 władczyni), w latach 1433-1482

o Hrabstwo Zeelandii (2 władców, 1 władczyni), w latach 1433-1482


Żródła:

"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego; Wydawnictwo Poznańskie; Poznań 1999

14-07-2022