Historia

W 1479 w wyniku małżeństwa (1469) Izabeli I Katolickiej z Ferdynandem II Katolickim doszło do unii personalnej Kastylii i państwa aragońsko-katalońskiego; oba państwa zachowały prawie całkowitą niezależność administracyjną i finansową oraz własne instytucje i prawa; aby wzmocnić centralną władzę monarszą, para król. podporządkowała Koronie zakony rycerskie oraz związki miast (hermandad) i zabiegała o umocnienie religii katol. jako czynnika unifikującego (1478 ustanowienie inkwizycji, 1492 wygnanie Żydów); zdobycie 1492 muzułm. Grenady oraz przyłączenie 1512 większości Nawarry zakończyły proces jednoczenia Hiszpanii (nie objęła ona na Półwyspie tylko Portugalii, niezależnej od XII wieku). Zajęcie w końcu XV wieku Wysp Kanaryjskich, a zwłaszcza odkrycie 1492 Ameryki przez Krzysztofa Kolumba rozpoczęło hiszpańską ekspansję zamorską, która w ciągu I połowy XVI wieku doprowadziła do opanowania większości ziem Ameryki Południowej i Środkowej oraz Filipin; rywalizację z Portugalią rozstrzygnęły układy w Tordesillas (1494) i Saragossie (1529). Napływające z amerykańskich posiadłości złoto oraz usprawniony przez Izabelę I i Ferdynanda II aparat fiskalny umożliwiły ich następcom - władcom z dynastii Habsburgów: Karolowi I (od 1519 roku cesarz Karol V) i Filipowi II - prowadzenie w XVI wieku długotrwałych walk o hegemonię w Europie (wojny z Francją), przeciwko reformacji i tendencjom odśrodkowym w Niemczech i Niderlandach oraz w obronie przed zagrożeniem tureckim w basenie Morza Śródziemnego (1571 zwycięstwo pod Lepanto); w II połowie XVI wieku europejskie posiadłości Hiszpanii objęły znaczną część Włoch, Franche Comté i Niderlandy, a od 1580 roku również Portugalię (także jej kolonie); Hiszpania stała się najrozleglejszym państwem świata i największym mocarstwem europejskim - mimo niemożności złamania opierającej się przed hiszp. dominacją Francji, trwającego od 1566 roku powstania w Niderlandach i porażki w konfrontacji z Anglią (1588 klęska Niezwyciężonej Armady). Koszty ciągłych wojen oraz utrzymania armii i rozbudowanej administracji doprowadziły finanse Hiszpanii do stanu permanentnego kryzysu (deficyt skarbu państwa, rosnąca inflacja); stały napływ kruszców z kolonii oraz eksport kastylijskiej wełny utrwalały niedorozwój gospodarczy, hamując produkcję rodzimą (skutek relatywnie taniego importu); kryzys w rolnictwie rozszerzyło przeprowadzone 1609-14 wypędzenie morysków. Zjawiska te, nasilając się w ciągu XVII wieku, doprowadziły do ostrego kryzysu funkcjonowania państwa; Filip III, Filip IV i niedorozwinięty Karol II, ani rządzący w ich imieniu faworyci czy koterie dworskie, nie byli w stanie skutecznie władać rozległymi posiadłościami; mnożyły się konflikty wewnętrzny i zewnętrzny; zaangażowanie się Hiszpanii w wojnę trzydziestoletnią ułatwiło oderwanie się w 1640 roku Portugalii; secesję w 1640 roku Katalonii stłumiono dopiero w 1659 roku; w 1648 roku Hiszpania musiała uznać niepodległość protestanckiej części Niderlandów, a w 1659 roku - porażkę w wojnie z Francją (pirenejski pokój). Mimo pogłębiającego się kryzysu gospodarczego i politycznego, panowanie Habsburgów stanowiło okres największej świetności, tzw. złoty wiek (około 1530-około 1680), w dziejach hiszpańskiej kultury; powstały wybitne dzieła literatury i malarstwa: powieści M. Cervantesa, dramaty Lopego de Vega, Tirso de Moliny, P. Calderóna, obrazy El Greca, J. Ribery, D. Velázqueza, F. Zurbarana, B.E. Murilla; z II połowy XVI wieku pochodzi zespół pałacowo-klasztorny w Escorialu. Działały 32 uniwersytety, wśród których uczelnie w Alcalá de Henares i Salamance były ważnymi ośrodkiem życia intelektualnego.

W 1700 roku wygasła hiszpańska linia Habsburgów; Hiszpania oraz jej posiadłości europejskie i kolonialne stały się obiektem rywalizacji mocarstw europejskich; w wyniku hiszpańskiej wojny sukcesyjnej 1701-14 tron Hiszpanii przypadł francuskim Burbonom (zakaz unii obu państw); natomiast Hiszpania utraciła na rzecz państw koalicji antyburbońskiej wszystkie dotychczasowe posiadłości w Europie. Nastąpiła zmiana hiszpańskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej; Filip V rozpoczął reformy, kontynuowane następnie przez jego synów, Ferdynanda VI i Karola III, podporządkowane idei usprawnienia i centralizacji państwa (m.in. zniesiono odrębności autonomiczne Aragonii i Katalonii); na arenie międzynarodowej ścisły sojusz z Francją (tzw. pakty familijne 1733, 1743, 1761) wikłał Hiszpanię w toczone ze zmiennym powodzeniem wojny przeciw Wielkiej Brytanii (1762-63 udział w wojnie siedmioletniej, 1779-83 - w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych). Zwiększyły się też wpływy kultury francuskiej; w 1713 roku powstała Hiszpańskiej Akademii Królewskiej, w 1738 roku - Królewskiej Akademii Historycznej, w 1744 roku - Akademii Sztuk Pięknych. Reformy oświeconego absolutyzmu, wprowadzane 1759-88 przez Karola III i jego ministrów, objęły gł. gospodarkę Hiszpanii, zmierzając do jej ożywienia i zwiększenia dochodów państwa (założenie banku, kompanii handlowej i manufaktur państwowej, protekcjonalizm celny, od 1778 roku swoboda handlu z koloniami); w 1767 roku usunięto z Hiszpanii jezuitów i skonfiskowano ich dobra. Po nieudanej próbie powstrzymania ekspansji wpływów rewolucyjnej Francji (porażka w wojnie 1793-95) Karol IV i królewski faworyt M. Godoy niemal całkowicie podporządkowali politykę Hiszpanii interesom francuskim; sojusz francusko-hiszpański w 1797 roku przyniósł wojnę z Wielką Brytanią i zniszczenie floty hiszpańskiej pod Trafalgarem w 1805 roku, natomiast układ z 1807 roku - przyniosło faktyczną okupację Hiszpanii przez wojska francuskie; w 1808 roku cesarz Napoleon I zmusił Karola IV i jego syna, Ferdynanda VII, do abdykacji. 2 maja 1808 roku powstanie w Madrycie rozpoczęło wojnę o niepodległość (1808-14), która stała się pierwszą manifestacją istnienia narodu hiszp. walczącego w obronie tożsamości i tradycji; do narodowej legendy przeszły zwycięskie bitwy (1808 pod Bailén) i dowódcy (El Empecinado, J. Palafox); pod wrażeniem walk i okrucieństw wojny tworzył F. Goya. Początkowo, mimo bohaterskiej obrony 1808-09 Gerony i Saragossy, Napoleon I opanował Hiszpanię i osadził na jej tronie swego brata, Józefa; zyskał on poparcie niewielkiej części społeczeństwa; powstały regionalne junty obrony oraz Junta Centralna, pełniąca funkcję rządu narodowego; zwołane w 1810 roku do Kadyksu Kortezy proklamowały w 1812 roku pierwszą konstytucję hiszpańską o liberalno-burżuazyjnym charakterze, pozostającą pod wpływem francuskim Deklaracji praw człowieka i obywatela oraz konstytucji w 1791 roku; działania partyzanckie (guerrilla) oraz interwencja wojsk brytyjskiego księcia Wellingtona doprowadziły do wyparcia w 1814 roku Francuzów z Hiszpanii.

Uchwalenie konstytucji otworzyło epokę zmagań o kształt społeczny i ustrojowy państwa; główne konflikt XIX wieku przebiegał między siłami zachowawczymi, dążącymi do utrzymania stosunków społ. opartych na feudalnej strukturze stanowej, a siłami liberalno-burżuazyjnymi, zmierzającymi do zniesienia stanowych ograniczeń rozwoju gospodarczego i społecznego kraju. Po powrocie w 1814 roku na tron Ferdynand VII zniósł konstytucję, wszczął prześladowania liberałów i przywrócił rządy absolutne; liberalna rewolucja 1820-23 zmusiła króla do uznania konstytucji z 1812 roku, została jednak stłumiona przez wojska francuskie interweniujące na zlecenie Świętego Przymierza. W 1808-24 trudna wewnętrzna sytuacja Hiszpanii ułatwiła większości kolonii środkowo- i południowoamerykańskie wyzwolenie się spod hiszpańskiego panowania; Hiszpania utrzymała jedynie Kubę i Puerto Rico oraz Filipiny. Sporna kwestia dziedziczenia tronu po śmierci w 1833 roku Ferdynanda VII spowodowała wystąpienie przeciwko sukcesji jego córki, Izabeli II, pretendenta - brata zmarłego króla, Don Carlosa, skupiającego wokół siebie zwolenników orientacji konserwatywnej i absolutystycznej (karliści); porażka karlistów w serii wojen domowych 1833-39, 1847-49, 1872-76 (tzw. wojny karlistowskie) oznaczała sukces liberałów; ich rządy pod panowaniem Izabeli II stały się okresem ciągłej rywalizacji między głównymi partiami liberalnymi: umiarkowaną i postępową, znaczonej przewrotami, częstymi zmianami gabinetów i konstytucji; ogromną rolę odgrywali wojskowi sięgający po władzę dyktatorską (B. Espartero, R. Narváez, L. O'Donnell). W 1868 roku w wyniku przewrotu wojsk. została obalona Izabela II; wybrany w 1870 roku na tron Amadeusz I (syn króla Włoch, Wiktora Emanuela II), nie mogąc zapanować nad zamętem polityczny, przez co w 1873 roku abdykował; proklamowano republikę; jej rządy, zwalczane przez konserwatystów i borykające się z siłami odśrodkowymi, nie miały szerokiego poparcia w społeczeństwie. W 1874 roku kolejny przewrót przywrócił na tron Burbonów (król Alfons XII); podstawą rządów restauracji stał się kompromis między bogatym mieszczaństwem a posiadaczami ziemskimi, który zapewnił Hiszpanii na półwiecze względny spokój wewnętrzny; w 1876 roku konstytucja określiła podstawy ustrojowe; wygasły wojny karlistowskie; wykrystalizowała się scena polityczna: u władzy zmieniały się cyklicznie 2 partie akceptujące ustrój monarchii konstytucyjnej - Partia Konserwatywna (głównie ziemiaństwo) i Partia Liberalna (głównie burżuazja); wprowadzono dość szerokie swobody obywatelskie: powszechne prawo wyborcze (1890), swobodę zrzeszania się; powstawały związki zawodowe: anarchistyczne (głównie w Katalonii i Andaluzji) i socjalistyczne (Asturia, Baskonia, Madryt), w 1879 roku założona Hiszpańską ; Socjalistyczną Partię Robotniczą (PSOE). W 1898 roku w wyniku wojny ze Stanami Zjednoczonymi Hiszpania utraciła ostatnie posiadłości kolonialne: Kubę, Puerto Rico i Filipiny; w 1912 roku uzyskała protektorat nad pn. Marokiem (opór miejscowych plemion złamano dopiero w 1926 roku).

Klęska w 1898 roku wywołała głęboki wstrząs wśród intelektualistów szukających dróg odrodzenia ojczyzny (pokolenie 1898); jej struktura gospodarcza i społeczna u progu XX wieku była pod wieloma względami zacofana; kompromis obszarniczo-burżuazyjny w 1874 roku stworzył warunki do utrwalenia półfeudalne stosunków na wsi: na początku XX wieku 53% ziemi było własnością latyfundystów; szczupłość rynku wewnętrznego, brak rodzimego kapitału oraz aktywnej polityki rządu były powodem napięć społecznych, wolnego tempa wzrostu gospodarki i jej podatności na kryzysy; sytuację wewnętrzną komplikowały ruchy separatystyczne, silne zwłaszcza w regionach najbardziej rozwiniętych - Katalonii i Baskonii. Podczas I wojny światowej, w której Hiszpania zachowała neutralność, zwiększenie popytu na jej surowce wywołało dobrą koniunkturę ekonomiczną, po której gospodarka Hiszpanii weszła w nowy kryzys 1918-23; pod wpływem wydarzeń rewolucji w Europie zaktywizował się ruch robotniczy; kryzysy rządowe oraz niepowodzenia w walkach w Maroku stworzyły warunki sprzyjające wprowadzeniu w 1923 roku przez gen. M. Primo de Riverę dyktatury wojsk., mającej poparcie Alfonsa XIII; rozwiązano Kortezy, zakazano działalności partii politycznej; sprzyjający dyktaturze rozwój gospodarczy załamał się w 1929 roku wraz z wybuchem kryzysu światowy; w 1930 roku ustąpił Primo de Rivera, a po zwycięstwie republikanów w wyborach municypalnych w kwietniu 1931 roku Alfons XIII opuścił kraj (nie abdykując).

14 kwietnia 1931 roku proklamowano republikę; jej pierwszym premierem został N. Alcalá Zamora (od grudnia 1931 roku prezydent), a listopad 1931 roku - M. Azańa, przywódca Lewicy Republikańskiej; w wyborach do konstytuanty sukces odniosły partie lewicy (zwłaszcza PSOE) i centrum; konstytucja ustanowiła parlamentarny system sprawowania rządów, szeroki zakres praw i wolności (również o charakterze socjalnym) oraz wprowadziła rozdział Kościoła od państwa; w 1932 roku uchwalono autonomię Katalonii i częściową reformę rolną. Przejęcie rządów w wyniku wyborów w 1933 roku przez ugrupowania prawicowe (katolicka CEDA J.M. Gil Roblesa, radykałowie A. Lerrouxa) doprowadziło do wzrostu napięć na tle społecznym i narodowym (1934 powstanie w Asturii i Katalonii, krwawo stłumione przez wojsko); pogłębiał się rozłam w społeczeństwie hiszpańskim między jego częścią o poglądach nacjonalistycznych, katolickich i konserwatywnych a zwolennikami orientacji republikańskiej i lewicowej; na przełomie 1935 i 1936 republikanie, socjaliści, komuniści i lewica katalońska, tj. większość głównych ugrupowań lewicy (poza anarchistami, najsilniejszymi w hiszp. ruchu robotniczego), utworzyli Front Ludowy; jego sukces w wyborach II 1936 wywołał reakcję prawicy. 18 lipca 1936 roku bunt części garnizonów wojsk. przeciw rządowi republiki rozpoczął hiszpańską wojnę domową 1936-39; na czele rebelii stanął gen. F. Franco; pomocy w ludziach i sprzęcie wojskowym udzieliły mu państwa faszystowskie: Niemcy i Włochy, natomiast republice - ZSRR oraz lewicowi ochotnicy z wielu krajów (Brygady Międzynarodowe); demokracje zachodnie przyjęły politykę nieinterwencji; od wewnątrz osłabiało republikę znaczne zróżnicowanie polityczne prowadzące nawet do otwartych konfliktów; w marcu 1939 roku wojna zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów i ustanowieniem w Hiszpanii autorytarnej dyktatury Franco, który przybrał tytuł caudillo, tj. wodza Hiszpanii. Oparł on swą władzę na podporządkowanych mu: armii oraz Falandze Hiszpańskiej, rozbudowanym systemie kontroli i represji, poparciu Kościoła i konserwatywnej części społeczeństwa; zniesione zostały swobody obywatelskie, zakazane partie polityczne (poza Falangą); w miejsce związków zaw. wprowadzono tzw. wertykalne syndykaty, jednoczące pracodawców i pracowników; przywrócone w 1942 roku Kortezy (z nominacji lub wyboru przez organizacje zaw.) miały charakter doradczy; rząd był powoływany przez szefa państwa; przez cały okres dyktatury (1939-75) Franco dbał o zachowanie roli arbitra, tak w strukturze władzy państwowej, jak i w zakresie stosunków między wspierającymi go grupami klasy rządzącej.

W 1939 roku Hiszpania przystąpiła do paktu antykominternowskiego ; podczas II wojny światowej, mimo bliskich kontaktów z Niemcami i Włochami, zachowała neutralność (po stronie niemieckiej walczyła na froncie wsch. ochotnicza tzw. błękitna dywizja). Po 1945 roku znalazła się w izolacji politycznej i gospodarczej; nie uzyskała członkostwa w ONZ i powiązanych z nią organizacjach międzynarodowej; 1946-48 była zamknięta granica francusko-hiszpańska; Franco był zmuszony prowadzić politykę autarkii gospodarczej, a w płaszczyźnie politycznej - podjąć działania mające świadczyć o społecznym poparciu dla reżimu; w 1947 roku w referendum zaakceptowano przywrócenie monarchii z caudillo jako dożywotnim szefem państwa. Okres „zimnej wojny" w stosunkach międzynarodowym umożliwił Hiszpanii rozpoczęcie wychodzenia z izolacji poprzez zbliżenie z Zachodem; w 1953 roku zawarto konkordat z Watykanem oraz układ wojskowego ze Stanami Zjednoczonymi w sprawie utworzenia amerykańskiej baz na terytorium Hiszpanii; w 1955 roku Hiszpania została członkiem ONZ; w 1956 roku niepodległość uzyskało Maroko - Hiszpania zatrzymała Ceutę i Melillę. W połowie lat 50 i na początku lat 60 doszło do fali protestów studenckich oraz strajków robotniczych; od końca lat 50 powstawały (formalnie nielegalne) Komisje Robotnicze; trwało napięcie w Baskonii, gdzie nakładały się problemy nar. i społ. (ETA) oraz w Katalonii; mimo terroru istniały nielegalne ugrupowania opozycyjne (wśród których za najsilniejsze uchodziła Komunistyczna Partia Hiszpanii), działała też emigracja polityczna. Na przełomie lat 50 i 60 Hiszpania zapoczątkowała politykę liberalizacji gospodarki oraz ożywiania kontaktów ekonomicznych z Zachodem; kierowanie gospodarką objęli w dużym stopniu technokraci z Opus Dei; Hiszpania przystąpiła do międzynarodowej organizacji finansowych i zabiegała o członkostwo w EWG; umożliwiono zwiększanie inwestycji zagranicznych, wspierano rozwój handlu zagranicznego i turystyki; w latach 60 nastąpiła przyspieszona modernizacja gospodarki i jej szybki rozwój (ok. 10% rocznie). W 1966 roku przeprowadzono reformę konstytucji, mającą przygotować Hiszpanię do sukcesji po Franco; w 1969 roku jego następcą został proklamowany wnuk Alfonsa XIII, Jan Karol I; w 1973 roku Franco ustąpił z funkcji premiera, którą objął L. Carrero Blanco (zamordowany wkrótce przez ETA), a po nim C. Arias Navarro.

Po śmierci Franco w 1975 roku tron objął król Jan Karol I; nastąpiła aktywizacja krajowej i emigracyjnej opozycji oraz ugrupowań regionalnych (zwłaszcza baskijskich i katalońskich)