DYNASTIA BONAPARTE

Dynastia cesarska panująca we Francji w latach 1804­-1815 i 1852-1870. Był to korsykański ród patrycju­szowski, od XVI wieku znany jako Buonaparte w Ajaccio, rozgałęziony również we Włoszech. Po zajęciu Kor­syki przez Francję w 1768 roku Carlo Buonaparte otrzymał w 1771 roku od Ludwika XV potwierdzenie szlachectwa. Syn Carla, Napoleon, generał armii francuskiej, zmie­nił w 1796 roku pisownię nazwiska na Bonaparte. W 1799 roku objął on dyktatorską władzę we Francji, kierując Fran­cją republikańską jako konsul, następnie w 1804 roku ko­ronował się na cesarza Francuzów (pierwsze cesar­stwo 1804-1815), zaś w 1805 roku na króla Włoch.

Narzucił krajom europejskim swoich braci jako monarchów. I tak Józef (żył w latach 1768-1844) był królem Neapolu (panował w latach 1806-1808) i Hiszpanii (panował w latach 1808-1813), po upadku Na­poleona I emigrował do Ameryki, gdzie jako hrabia Survilliers uzyskał obywatelstwo amerykańskie. Lu­dwik (urodzony w 1778 roku, zmarł w 1846 roku) był królem Holandii (panował w latach 1806-1810). Hieronim (żył w latach 1784-1860) - królem Westfalii (panował w latach 1807-1813), a w czasie drugiego cesarstwa prezydentem Rady Sta­nu. Jego syn Napoleon ("Plon-Plon") w 1876 roku był posłem do parlamentu. Pasierb Napoleona I, syn Jó­zefiny de Beauharnais, Eugeniusz, został przezeń wy­niesiony w 1805 roku na wicekróla Włoch (do 1814 roku). Mniej eksponowane stanowisko zajmował wyznający republikańskie poglądy brat Napoleona I, Lucjan (żył w latach 1775-1840), przewodniczący Rady Pięciuset. Po 1815 roku żył w swych majątkach w Rzymie i Anglii. Jego syn Ludwik był senatorem popierającym Napo­leona III. Napoleon I kierował też życiem swych sióstr: Karolina (urodzona w 1782 roku, zmarł w 1839 roku) została żoną Joachima Murata, króla Neapolu (panował w latach 1808-1815) i marszałka armii napoleońskiej. Eliza (żyła w latach 1777-1820) dzięki małżeństwu z Feliksem Pascalem Bacciochi została księżną Lukki i Piombino, a potem wielką księżną Toskanii. Paulina (urodzona w 1780 roku, zmarła w 1825 roku) po śmierci pierwszego męża (był nim ge­nerał Charles Victor Leclerc - zmarł w 1802 roku) została żo­ną księcia Camillo Borghese. Syn Napoleona I i Marii Ludwiki, Napoleon II zwany "Orlątkiem", tytularny król Rzymu, książę Reichstadtu (żył w latach 1811-1832), mimo dwukrotnej abdykacji Napoleona na jego rzecz (1814 i 1815) został usunięty z Francji i przetrzymywany był na dworze austriackim. Bonapartyści bezskutecz­nie zabiegali o wprowadzenie go na któryś z tronów europejskich, m.in. w 1831 roku na tron Polski. Naturalny syn Napoleona I i Marii Walewskiej, Aleksander Wa­lewski (urodzony w 1810 roku, zmarł w 1868 roku), przyjął obywatelstwo francuskie i w latach 1855-1860 był ministrem spraw zagranicz­nych Francji. Nieślubny syn ze związku z Eleonorą Demelle de la Plaingne, Leon, nie odegrał żadnej roli. Pasierbica Hortensja poślubiła brata Napoleona, Ludwika. Pochodzący z tego związku Ludwik Napoleon (żył w latach 1808-1873), Napoleon III, był prawdopodobnie natu­ralnym synem holenderskiego admirała van Huelle. Został on prezydentem Francji w latach 1848-1852 i cesarzem Francuzów (panował w latach 1852-1870). Jego syn, Napoleon Eugeniusz Ludwik Józef (żył w latach 1856-1879), zginął w Afryce jako podporucznik angielskich wojsk kolonialnych. Z ko­lejnych pokoleń rodu Bonaparte odznaczył się Karol Józef (urodzony w 1851 roku, zmarł w 1921 roku), wnuk Hieronima, amerykański praw­nik i polityk, założyciel późniejszej FBI, sekretarz ma­rynarki w gabinecie Theodore'a Roosevelta w latach 1905-1906.

Znamienną cechą dynastii był brak tradycyjnej legi­tymizacji władzy w postaci stosownego pochodzenia. Przejawem nowego pojmowania władzy było powo­łanie się Napoleona I nie na znakomitych przodków, a na wolę narodu. Jego stosunek do ancien regimentu był jednak ambiwalentny i przywrócił wiele zasad obowiązujących przed rewolucją francuską, jak hierarchiczny porządek społeczny wsparty na arystokra­cji, która jednak teraz tylko częściowo rekrutować się miała ze starych rodów, a częściowo była uzupełniana przez protegowanych cesarza. Nowa arystokracja, wywodząca się ze sfer wojskowych, urzędniczych i mieszczańskich, dzięki nadanym tytułom i mająt­kom miała się stać klientelą dynastii. Dla legitymizacji władzy Napoleon I odwoływał się do procedur demo­kracji bezpośredniej: wyborów i plebiscytów. Rządy sprawował jednak w sposób autorytarny, posługując się jedynie fasadowymi instytucjami demokratyczny­mi. Ważną rolę integrującą naród wokół dynastii od­grywała symbolika wojskowa i narodowa armia, w czym przejawiało się nowe historyczne zjawisko - odwoływanie się rządzących do uczuć nacjonali­stycznych. Również zewnętrzna ekspansja pozwalała spychać na drugi plan konflikty wewnętrzne i ułat­wiała zachowanie władzy. Wsparcia Napoleon I szu­kał również w takiej tradycyjnej (a odrzuconej przez republikę) instytucji, jak Kościół - w 1801 roku zawarł konkordat z papieżem. Traumatyczne przeżycia epo­ki wojen napoleońskich, będącej okresem super­mocarstwowości Francji, stały się źródłem romanty­czno-nacjonalistycznej "legendy napoleońskiej", na której bazowali bonapartyści w latach następnych. Mity "małego kaprala" i "buławy marszałkowskiej w każdym tornistrze" czyniły z Napoleona I bohatera bliskiego przeciętnym Francuzom i odwoływały się do silnie zaznaczonej nowej potrzeby awansu społe­cznego. Tak ukształtowany bonapartyzm szukał sze­rokiego poparcia społecznego, przy zachowaniu nie­chęci do parlamentarnych metod rządów.

Do legendy napoleońskiej odwoływał się Napole­on III, dzięki czemu znalazł szerokie poparcie w war­stwie chłopskiej, której głosy wyniosły go na fotel pre­zydencki, a potem na tron cesarski. Egalitaryzm jego rządów przejawiał się w przywróceniu powszechne­go prawa wyborczego w 1851 roku. Z kolei warstwy śred­nie pozyskiwał konserwatywnymi wartościami ładu, stabilizacji, praworządności, rodziny i własności, co znalazło odzwierciedlenie także w umiarkowanym wspieraniu pozycji Kościoła, bliskiego również chło­pom. Przejawem tych tendencji było przywrócenie za pomocą interwencji zbrojnej władzy papieża w Rzy­mie w 1849 r. i utrzymanie tam francuskiego garni­zonu w okresie cesarstwa. Podobnie jak jego stryj, Na­poleon III opierał prawomocność swojej władzy na plebiscytach, budował autorytet państwa na kulcie ar­mii. W realiach drugiej połowy XIX wieku w znacznie większym stopniu niż Napoleon I odwoływał się jed­nak do instytucji demkoratycznych, świadomie i sku­tecznie wspierał dokonujące się w tej epoce procesy industrializacji i modernizacji (przebudowa miast, rozwój sieci kolejowej, roboty publiczne, liberalna po­lityka handlowa). Do jego wielkich sukcesów propa­gandowych należała przebudowa Paryża i zorganizo­wana w tym mieście Wielka Wystawa Światowa.

Polityka zagraniczna Napoleona I prowadzona była pod naciskiem warunków zewnętrznych - przede wszystkim braku legitymizacji jego władzy w Euro­pie. Kolejne zwycięskie wojny (1800, 1805, 1806-1807, 1809) toczyły się wprawdzie na terytorium przeciw­nika, ale ich bezpośrednim inicjatorem była nie Fran­cja, a zmierzające do usunięcia "uzurpatora" z tronu mocarstwa europejskie: Austria, Rosja, Prusy, a prze­de wszystkim Wielka Brytania, będąca motorem wszystkich koalicji antynalopeońskich. Również za­inicjowane przez Napoleona wojny w Hiszpanii w 1808 roku i Rosji w 1812 roku w ostatecznym rozrachunku wymierzo­ne były przeciwko Anglii, którą Nalopeon uważał za swego głównego wroga. To stanowisko wynikało z zagarnięcia przez Anglię w okresie rewolucji więk­szości posiadłości kolonialnych Francji i zdobycia nie­kwestionowanego prymatu ekonomicznego na świe­cie. Nie mogąc zmienić tego stanu rzeczy - ze względu na słabość marynarki wojennej - Napo­leon bezskutecznie usiłował pokonać Anglię, naj­pierw próbując dokonać na nią inwazji w 1805 roku, a następnie odcinając Wielką Brytanię od rynków eu­ropejskich przez wprowadzenie blokady kontynental­nej w 1806 roku.

Polityka ta prowadziła do uzależniania państw kon­tynentalnych, co jednoczyło je przeciwko imperia­lizmowi Napoleona. Mimo braku naturalnych so­juszników Francja w okresie cesarstwa rozszerzała swe granice, tworzono też obszary poddane pośred­nio władzy Napoleona (np. Księstwo Warszawskie, Związek Reński). Na tronach państw europejskich­ Holandii, Hiszpanii, Neapolu, Westfalii - osadzani byli przedstawiciele rodziny Bonapartych, nie spra­wujący jednak samodzielnej władzy, a będący je­dynie urzędnikami Napoleona. Starania Ludwika w Holandii o zachowanie niezależności tego kraju doprowadziły do włączenia Holandii do Francji. W 0­bec takiego imperializmu wszelkie próby pozyskania sojuszników - czego przejawem było małżeń­stwo z Marią Ludwiką, córką cesarza Austrii - za­wodziły.

Napoleon III zmierzał w swych rządach do przywró­cenia mocarstwowej pozycji Francji na drodze nie tyle agresji, co aktywizacji działań w Europie i na świecie. Przejawiło się to w udziale Francji w wojnie krymskiej (w latach 1854-1856), wspieraniu dążeń niepodległościowych w różnych krajach europejskich, przede wszystkim we Włoszech (uznawał też nieuchronność zjednocze­nia Niemiec), gdzie wziął udział w wojnie z Austrią po stronie Piemontu w 1859 roku. Starał się o osiągnięcie przez Francję pozycji mediatora w konfliktach mię­dzynarodowych, promował ich rozwiązywanie przez wielkie konferencje organizowane przez Francję. Pro­wadził natomiast agresywną politykę kolonialną, ży­wo zaznaczając obecność Francji poza Europą (Algie­ria, Indochiny, Senegal, Gwinea, Dahomej, Tunezja, Maroko, Egipt, Chiny). Awanturniczy charakter miał epizod meksykański - próba zbudowania pod pro­tektoratem Francji cesarstwa Maksymiliana Habsburga (panował w latach 1862-1867). Napoleon III błędnie widział swego głów­nego przeciwnika w Austrii, nie dostrzegając ekspansji Prus, czego rezultatem była jego klęska w wojnie fran­cusko-pruskiej 1870 roku. Również w okresie III Republiki bonapartyści odgrywali pewną rolę w życiu politycz­nym Francji, tradycyjnie odwołując się do poparcia mieszczaństwa i zamożnego chłopstwa.

Panowanie Napoleona I wprowadziło do starego eu­ropejskiego porządku szereg cech właściwych dla cza­sów nowoczesnych. Fundamentalne znaczenie w dzie­jach Europy przypisać należy kodeksowi cywilnemu, który utrwalił zdobycze rewolucji: wolność osobistą, równość wobec prawa, laicyzację państwa, wolność wyznania i wolność prasy. W podbijanych i wa­salnych krajach europejskich wprowadzane by­ły wzorowane na Francji instytucje - kopiowano konstytucję Francji, inicjowano proces biurokratyzacji państwa, likwidacji nierówności, rozbijania starych struktur stanowych, rozwijania szkolnictwa. W reakcji na zagrożenie francuskie modernizowały się tradycyj­ne państwa absolutystyczne - jak Prusy po wojnie 1806 roku. Z perspektywy rozwoju procesu demokraty­zacji cesarstwo było krokiem wstecz. Wprawdzie nisz­czone były pozostałości gospodarki feudalnej, zastę­powano je jednak reglamentacją i daleko posuniętym interwencjonizmem państwa. Likwidacji uległo Ce­sarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego w 1805 roku, a utworzenie Związku Reńskiego w 1806 roku i zjednocze­nie Niemców przeciwko Napoleonowi w 1813 roku zapo­czątkowało trwający do 1870 roku proces jednoczenia Niemiec; położone zostały też podwaliny pod ukształ­towanie się nowoczesnej Szwajcarii.

Żródła:

"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego