Jan X Wężyk herbu Wężyk (urodzony w Wężykowej Woli w województwie sieradzkim, w 1575 roku, zmarł w Łowiczu, 27 maja 1638 roku)
Syn Hieronima Wężyka herbu Wężyk i Doroty Zaleskiej herbu Dołęga.
Biskup przemyski od 1619 roku do 13 maja 1624 roku, biskup poznański od 13 maja 1624 roku do 22 marca 1627 roku, arcybiskup gnieźnieński od 22 marca 1627 roku do 27 maja 1638 roku, interrex Królestwa Polskiego od 30 kwietnia 1632 roku do 6 lutego 1633 roku.
Z Bożej łaski i Stolicy Apostolskiej Arcybiskup Gnieźnieński, Legat Urodzony, Prymas i pierwszy Książę Korony Polskiej.
Pochodził ze średniozamożnej szlachty z województwa sieradzkiego. Był on średnim z trzech braci. Najstarszy Wojciech obiął po ojcu dziedzictwo, młodszy od Jana Piotr był łowczym sieradzkim.
Jan przeznaczony od dzieciństwa do stanu duchownego, oddany został po otrzymaniu początkowych nauk w domu rodzicielskim, do kwitnących podówczas szkół jezuickich w Kaliszu, zalożonych przez prymasa Karnkowskiego. Następnie studiował w Krakowie i przez 7 lat w Rzymie, edukację uwieńczył doktoratem obojga praw.
Po powrocie do kraju szybko uzyskiwał kolejne beneficja kościelne. Był archidiakonem lubelskim, kanonikiem krakowskim, prepozytem sandomierskim, od 1613 roku został opatem komendatoryjnym mogileńskim (jako opat odnowił i rozbudował świątynię w Mogile). Od 1614 roku został archidiakonem warszawskim. Nastepnie został sekretarzem króla Zygmunta III Wazy, specjalizującym się zwłaszcza w sprawach włoskich. W 1619 roku nominowany przez monarchę biskupem przemyskim, na które prowizję papieską otrzymał 17 lutego 1620 roku. Sakrę przyjął z rąk prymasa Wawrzyńca Gembickiego. Odbył w biskupstwie przemyskim synod diecezjalny w 1621 roku, zarządził przeprowadzenie wizytacji kanonicznej, często uczestniczył w posiedzeniach kapituł. Odzyskał także na terenie diecezji kilka świątyń z rąk innowierców.
13 maja 1624 roku został przeniesiony na biskupstwo poznańskie. Rządy objął w niej 1 lipca 1624 roku i sprawował urząd do maja 1627 roku. W 1626 roku został wybarny na arcybiskupa gnieźnieńskiego. 22 marca 1627 został arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem polski oraz legatem papieskim w Polsce. Diecezją rządził gorliwie, rezydując w Łowiczu kontaktował się z kapitułą i konsystorzem za pomocą licznych listów. Jako metropolita zwołał dwa synody prowincjonalne. Na synodzie w 1628 roku uchwalono kontrybucję na cele wojenne oraz rozpatrywano kwestii kościelnych. Uchwały synodu w 22 statutach poruszają szereg spraw związanych z katechizacją wiernych, przygotowaniem do święceń kapłańskich, urzędów biskupich, zakonu oraz reprezentacji duchowieństwa w Trybunale Koronnym. Były one ważną kodyfikacją partykularnego prawa kanonicznego, zostały ogłoszone drukiem pod tytułem "Synodus provincialis Gnesnensis A.D. 1628 die 22 mai celebrata" (wydane w 1630 roku i w 1761 roku), znane jako "Zbiór prymasa Wężyka". Drugi synod prowincjonalny zwołał do Warszawy w 1634 roku.
Od 30 kwietnia 1632 roku do 6 lutego 1633 roku pełnił urząd interreksa Królestwa Polskiego. 6 lutego 1633 roku koronował na króla Polski Władysława IV, a 13 września 1637 roku jego żonę Cecylię Renatę Austriacką.
Zmarł 27 maja 1638 roku w Łowiczu po kilkumiesięcznej chorobie. Pochowany w kolegiacie łowickiej.
Kaznodzieja pogrzebowy wynosząc jego zalety i przymioty podkreślał gorliwość w wypełnianiu arcypasterskich powinności: konsekrował dziesięciu biskupów, wyświęcił przeszło 4.000 kapłanów, konsekrował wiele kościołów, ołtarzy, portatylów, kielichów, bierzmował kilkadziesiąt tysięcy wiernych. Dla poddanych był prawdziwym ojcem i opiekunem. W mowie i sądzie o innych był powściągliwy i ostrożny.
Znany z opieki nad chorymi i ubogimi, i założyciel fundacji charytatywnej działającej do 1864 roku. Spośród zasług prymasa wymienia się kodyfikację prawa prowincjonalnego oraz wydanie tzw. rytuału piotrkowskiego, obowiązującego przez wiele dziesiątków lat w polskich diecezjach.
Był bardzo hojny. Wspierał klasztory, fundował świątynie, pomagał potrzebującym. W testamencie, który spisał tuż przed śmiercią, wszystkie swoje dobra ofiarował kościołom, ubogim oraz ofiarom klęsk żywiołowych.
Szczodrobliwość nie była jedyną zaletą Wężyka. Był także doskonale wykształcony, obyty w świecie i nade wszystko bardzo pobożny. Jako dziecko uczył się w domu. Potem wyjechał do kolegium jezuitów w Kaliszu, a stamtąd przeniósł się na Akademię Krakowską. Po jej ukończeniu studiował w Rzymie. Zgłębiał teologię i prawo. Interesowała go także retoryka i nauki wyzwolone. Ponadto biegle władał łaciną i włoskim. To właśnie te umiejętności, a także przymioty ducha i liczne znajomości, które nawiązał w Wiecznym Mieście utorowały mu drogę na szczyt. Po powrocie do kraju dostał się na dwór Jana Tarnowskiego, wówczas biskupa włocławskiego, a po jego śmierci dołączył do grona sekretarzy króla Zygmunta III Wazy.
W przeciwieństwie do swoich poprzedników Wężyk nie zrobił kariery w królewskiej kancelarii. Był zaledwie sekretarzem. Nie przeszkodziło mu to jednak zdobyć zaufanie pary królewskiej - zwłaszcza małżonki Zygmunta III Konstancji Habsburżanki, której był protegowanym. Niewykluczone, że to właśnie za jej podszeptem król mianował go w 1619 roku biskupem przemyskim. Wężyk miał wówczas 44 lata i gorliwie zabrał się do pracy. Już w następnym roku zwołał synod diecezjalny, którego ustawy wydał drukiem. Odebrał też z rąk różnowierców kilka kościołów. Po 5 latach król zdecydował o przeniesieniu go na biskupstwo poznańskie, a papież Urban VIII translację zatwierdził. W Poznaniu Wężyk wykazał się podobną energią i zdecydowaniem. Podjął się m.in. odbudowy poznańskiej katedry, która spłonęła w 1622 roku. Przedsięwzięcia tego jednak nie ukończył, gdyż Zygmunt III, dwa lata po ingresie do Poznania, mianował go arcybiskupem metropolitą gnieźnieńskim.
Prymas Wężyk dzierżył ster Kościoła w Polsce w trudnych czasach wojny ze Szwedami. Chciał wyparcia nieprzyjaciela z granic państwa i postulował na kolejnych synodach uchwalenie na ten cel wysokich kontrybucji. Po śmierci Zygmunta III Wazy sprawował przez rok urząd interreksa. W 1633 roku koronował na króla Polski Władysława IV Wazę. Jeśli chodzi o działalność wewnątrzkościelną Wężyk wielką wagę przykładał do edukacji duchowieństwa oraz katechizacji wiernych. Zasłużył się także na polu kodyfikacji krajowego ustawodawstwa synodalnego, wydając zbiór prawa partykularnego znany jako "Zbiór Jana Wężyka z roku 1628/1630". Prymas był również dobroczyńcom wielu kościołów i klasztorów. Obdarował także katedrę gnieźnieńską, przy której urządził 2 zakrystie - osobną dla kanoników, osobną dla niższego duchowieństwa.
Jan Wężyk sprawował urząd arcybiskupa metropolity gnieźnieńskiego przez 12 lat. Najchętniej przebywał w Łowiczu. Do Gniezna zaglądał rzadko, a z kapitułą kontaktował się głównie listownie. Biografowie podkreślają jego pobożność i gorliwość duszpasterską, na uwagę zasługuje jednak także zaangażowanie polityczne. Prymas chorował na podagrę i artretyzm. Zmarł opatrzony sakramentami świętymi 26 maja 1638 roku w Łowiczu w wieku 63 lat. Został pochowany w kolegiacie łowickiej.
Żródła:
Jan X Wężyk "w Wikipedii"
Jan Wężyk "Catholic hierarchy"; tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk
Jan Wężyk w "Poczet Arcybiskupów Gnieźnieńskich"
"BISKUPI PRZEMYSCY OBRZĄDKU ŁACIŃSKIEGO" - autor: KS. WŁADYSŁAW SARNA; CZĘŚĆ l. 1375-1624; PRZEMYŚL 1903, Drukiem Józef Styniego; Redakecji "Kroniki diecezji przemyskiej"ˇ
13-01-2025