Józef książę Zajączek z Wrzący herbu Świnka (urodzony w Kamieńcu Podolskim, 10 marca lub 1 listopada 1752 roku, zmarł w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie, 28 lipca 1826 roku)
Syn Antoniego Zajączka z Wrzący herbu Świnka, pułkownika milicji nadwornej Zamoyskich i Marianny Zajączkowej z Cieszkowskich herbu Dołęga.
W 1786 roku poślubił Aleksandrę Zajączkową z Pernetów (urodzona w Słonimiu, w 1760 roku, zmarła w Pałacu Mniszchów w Warszawie, 13 lutego 1845 roku), córkę Jacoba Franciszka de Pernet, pułkownika wojsk litewskich, adiutanta hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego i Antoniny de Boydeau.
Urodził się w rodzinie zubożałej szlachty wywodzącej się z Wielkopolski, herbu Świnka. Do służby wojskowej wstąpił prawdopodobnie w wieku 16 lat. Brał udział w konfederacji barskiej, pod jej koniec przebywał w Paryżu jako sekretarz posła Konfederacji. Po upadku konfederacji wiosną 1774 roku udał się z grupą oficerów, w tym Kazimierzem Pułaskim na Bałkany, by walczyć po stronie Turcji przeciw Rosji, jednakże plan ten upadł na skutek klęsk Turcji. Wyjechał następnie do Francji i służył krótko w armii francuskiej. Po powrocie do kraju, służył w gwardii przybocznej hetmana Ksawerego Branickiego, a następnie oddziale dragonów w stopniu kapitana. W 1777 roku był już podpułkownikiem dragonów i adiutantem hetmana. Od 1784 roku był posłem na Sejm, gdzie postulował zwiększenie liczby i usprawnienie wojska, lecz występował także za zachowaniem wolności szlacheckich. W lutym 1787 roku został dowódcą pułku w randze pułkownika. Jako członek prorosyjskiego stronnictwa Branickiego, w 1788 roku w składzie wojsk rosyjskich uczestniczył w zdobyciu tureckiej twierdzy Oczakow.
W 1790 roku został posłem województwa podolskiego na Sejm Czteroletni. W tym okresie porzucił stronnictwo Branickiego i przeszedł na pozycje reformatorskie i patriotyczne, stopniowo bardziej radykalizując się i zwłaszcza interesując się losem chłopów. Był zwolennikiem Konstytucji i jednym z sekretarzy Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Należał do ugrupowania polskich jakobinów. Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 roku w obronie Konstytucji, w randze generał-majora. Zasłużył się 18 czerwca w bitwie pod Zieleńcami, dowodząc 3 pułkiem straży przedniej, po której został odznaczony nowo ustanowionym orderem Virtuti Militari. Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej, był zwolennikiem kontynuowania walk, następnie podał się do dymisji i udał na emigrację, gdzie działał aktywnie w konspiracji przedpowstańczej, przyjeżdżając też do kraju.
Wziął udział w powstaniu kościuszkowskim w 1794 roku, walcząc w bitwach pod Racławicami, po której został awansowany na generał-lejtnanta, pod Chełmem, pod Gołkowem i pod Maciejowicami. Po dostaniu się Tadeusza Kościuszki do niewoli, na krótko pełnił funkcję Wodza Naczelnego. Wchodził w skład Rady Nadzwyczajnej, gdzie reprezentował lewicę. Był komendantem obrony Warszawy. Jego działalność na tym stanowisku, a szczególnie złe przygotowanie obrony Pragi, są jednak krytykowane przez historyków. Przed upadkiem Warszawy, wyjechał z niej do Galicji i został tam na rok internowany przez Austriaków.
Zajączek przedostał się następnie do Francji i wstąpił do armii francuskiej, gdzie został generałem armii napoleońskiej. Brał udział w wyprawie Napoleona Bonapartego do Egiptu, gdzie pełnił funkcje gubernatora rożnych prowincji, walczył z mamelukami, Turkami i Anglikami i odznaczył się w bitwie pod Kanopą 24 marca 1801 roku, po której został awansowany na generała dywizji. Po klęsce francuskiej w Egipcie, od 1802 rokusłużył we Francji i Włoszech.
W 1806 roku na rozkaz cesarza Napoleona organizował wojsko polskie - I Legię Północną, następnie od stycznia 1807 roku na ziemi kaliskiej Legię Kaliską, którą dowodził w kampanii pruskiej w 1807 roku. Weszła ona w skład wojska Księstwa Warszawskiego jako 2 dywizja. Podczas kampanii polsko-austriackiej 1809 roku, Zajączek dowodził różnymi formacjami. Brał udział w w kampanii moskiewskiej Napoleona w 1812 roku dowodząc 16 Dywizją Piechoty. Pod Smoleńskiem został trzykrotnie rany, a w bitwie nad Berezyną stracił prawą nogę. Dostał się następnie do niewoli rosyjskiej.
W 1807 roku Napoleon Bonaparte nadał mu, w uznaniu zasług żołnierskich dobra ziemskie, m.in. Zawodzie, Rypinek i Stare Miasto, zaś poza obszarem dzisiejszego Kalisza - Opatówek.
Po klęsce Napoleona, został mianowany 9 grudnia 1815 roku przez cara Aleksandra I pierwszym namiestnikiem Królestwa Polskiego i sprawował go do swojej śmirci. W czasie swoich rządów odznaczył się uległością wobec wielkiego księcia Konstantego i władz carskich. W uznaniu zasług w roku 1818 otrzymał tytuł książęcy.
Zmarł w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie, został pochowany w swoim majątku w Opatówku pod Kaliszem (nadanym mu w 1807 roku przez Napoleona), zaś jego serce spoczywa w warszawskim kościele Bernardynów.
W 1800 roku poślubił Aleksandrę de Pernet, córkę Jacob Franciszek de Pernet i Antonina Boydeau, wdowę po Issaure, nadwornego lekarza hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego - żonę od 1786 roku z którym Aleksandra otrzymała rozwód kościelny.
Aleksandra z pierwszego małżeństwa miała, jedno dziecko:
syn Issaure (urodzony w 1777 roku, zmarło 6 listopada 1792 roku), poległ w bitwie pod Jemappes.
Żródła:
Józef Zajączek w "WikipediA"; tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk
Józef Zajączek h. Świnka w "Geni"; tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk
Józef Zajączek
08-01-2024