Wettynowie (Wettinowie, Wettyni, niem. Wettiner)
Wettynowie - dynastia niemiecka wywodząca się z dzisiejszej Saksonii-Anhaltu. Panowała w Miśni, Saksonii i księstwach Turyngii. Jej przedstawiciele zasiadali także na tronie w Warszawie (elektorowie August II "Mocny", August III Sas jako Królowie Polski i Wielcy Książęta Litwy oraz król Saksonii Fryderyk August I jako książę warszawski). W 1423 roku Wettinowie uzyskali wraz z księstwem sasko-wittenberskim godność elektora Rzeszy, a całość ich posiadłości zaczęto określać historyczną nazwą Saksonia. W roku 1485 nastąpił podział dynastii na dwie linie: ernestyńską (starszą), elektorską panującą w Wittenberdze i w znacznej części Turyngii oraz albertyńską (młodszą,) panującą w Miśni i pn. Turyngii.
Dynastia niemiecka wywodząca się z pogranicza sasko-turyńskiego, z której pochodzą: margrabiowie Łużyc (panowali w latach 1032-1303), margrabiowie Miśni (w latach 1089-1423), landgrafowie Turyngii (panowali w latach 1264-1423), książęta Saksonii (panowali w latach 1423-1918), elektorowie sascy (panowali w latach 1423-1806), królowie Saksonii (panowali w latach 1806-1918), królowie Polski i wielcy książęta litewscy (panowali w latach 1697-1706 i w latach 1709-1763), książęta Kurlandii (panowali w latach 1726-1727 i w latach 1759-1763), wielcy książęta warszawscy (panowali w latach 1807-1815). Jej protoplastą był feudał turyński Burkhard (Bucco), poległy w 908 roku w walkach z Węgrami. Jego potomkowi Dytrykowi II (zmarł w 1034 roku) cesarz Konrad II powierzył w 1032 roku odzyskane z rąk polskich Łużyce. Wnuk Dytryka, Henryk I z Eilenburga (zmarł w 1103 roku), otrzymał od cesarza Henryka IV sąsiednią Marchię Miśnieńską, opróżnioną po śmierci buntownika Egberta II. Pozycję rodu ugruntował wnuk Dytryka II z młodszej linii - Konrad "Wielki" (panował w latach 1123-1156), uzyskując prawo dziedzicznego posiadania przyznanych terytoriów. Odziedziczony po ojcu zamek Wettin nad Soławą, siedziba Konrada, nadał nazwę dynastii. Prawnuk Konrada, Henryk "Dostojny" (panował w latach 1221-1288), rozciągnął władzę Wettynów na sąsiednią Turyngię, przypadłą mu po wygaśnięciu w 1247 roku Ludowingów, z których pochodziła jego matka. Rzeczywistą władzę w Turyngii wywalczył w 1264 roku po dłuższej wojnie z konkurentami do spadku. Jego syn Albrecht II "Zwyrodniały" (panował w latach 1288-1307) utracił natomiast w 1303 roku na rzecz Brandenburgii Łużyce (przeszły następnie w ręce władców Czech).
Linia ernestyńska
W następnych stuleciach linia uległa licznym podziałom. W ten sposób powstały osobne księstwa, m.in.: Sachsen-Weimar, Sachsen-Eisenach (linia tam rządząca wygasła w 1741 roku), Sachsen-Coburg-Altenburg (wygasła w 1825 roku), Sachsen-Coburg-Saalfeld. Najbardziej znana jest linia Sachsen-Coburg-Gotha, znana powszechnie pod nazwą Koburgów. Do roku 1918 książęta ernestyńscy władali w księstwach: Sachsen-Weimar, Sachsen-Altenburg, Sachsen-Coburg-Gotha i Saksonia-Meiningen i Hildburghausen i Sachsen-Hildburghausen.
Księstwa rządzone przez Wettynów linii ernestyńskiej
Saksonia-Weimar, Saksonia-Coburg-Eisenach, Saksonia-Coburg, Saksonia-Eisenach, Saksonia-Altenburg, Saksonia-Gotha, Saksonia-Gotha-Altenburg, Saksonia-Marksuhl, Saksonia-Jena, Saksonia-Eisenberg, Saksonia-Hildburghausen, Saksonia-Meiningen, Saksonia-Meiningen i Hildburghausen, Saksonia-Römhild, Saksonia-Saalfeld, Saksonia-Coburg-Saalfeld, Saksonia-Weimar-Eisenach i Saksonia-Coburg-Gotha.
Linia albertyńska
W 1498 roku młodszy syn Alberta, Fryderyk został wybrany na wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Jego bratanek Maurycy w 1547 roku przejął tytuł elektora saskiego.
W 1697 roku elektor Fryderyk August I został wybrany w elekcji mniejszościowej władcą Rzeczypospolitej. Przyjął imię Augusta II i do historii przeszedł z przydomkiem Mocny. Jego syn Fryderyk August II po śmierci ojca w 1733 roku także został wybrany władcą Polski i Litwy w elekcji mniejszościowej. Przyjął imię Augusta III. Unia Saksonii z Rzecząpospolitą trwała do 1763 r.
Konstytucja 3 Maja gwarantowała dziedziczenie przez przedstawicieli dynastii saskiej tronu polskiego. Rozbiory i upadek Rzeczypospolitej przekreśliły te plany.
Podczas wojen napoleońskich elektor Fryderyk August III przyjął w 1806 roku tytuł króla Saksonii i imię Fryderyka Augusta I. W następnym roku z nadania Napoleona został księciem warszawskim (panował nad Wisłą do 1815 r.). Tron w Saksonii Wettynowie utracili w 1918 roku. Do roku 2012 pretendentem do tronu był tytularny margrabia Miśni Maria Emanuel I (1926-2012). Ponieważ był on bezdzietny, w 1999 r. adoptował swego siostrzeńca Aleksandra ks. Saksonii-Gessaphe, który w przyszłości miał przejąć funkcję głowy linii albertyńskiej, na co w dalszym ciągu nie zgadzają się inni potomkowie dynastii.
Wielki awans Wettynów nastąpił w pierwszej połowie XV wieku, gdy cesarz Zygmunt Luksemburski, szukając ich wsparcia przeciwko czeskim husytom, przekazał w 1423 roku w ręce Fryderyka IV (I) "Kłótnika" (panował w latach 1381-1428) opróżnione po wygaśnięciu dynastii askańskiej księstwo sasko-wittenberskie wraz z godnością elektorską, dającą prawo uczestniczenia w wyborze króla Niemiec i cesarza rzymskiego. Wettynowie stanęli w ten sposób wśród najpotężniejszych książąt niemieckich, a ich państwo przybrało nazwę księstwa-elektoratu Saksonii. Już jednak wnukowie Fryderyka I, bracia Ernest (panował w latach 1464-1486) i Albrecht "Odważny" (panował w latach 1464-1500), po dwudziestoletnich współrządach podzielili w 1485 roku posiadłości Wettynów, dając początek dwom liniom dynastii: starszej - tzw. ernestyńskiej (Wittenberga z tytułem elektorskim i większa część Turyngii) oraz młodszej - tzw. albertyńskiej (Miśnia i północno-wschodnia Turyngia, rezydującej w Dreźnie z tytułem książęcym). W przeciwieństwie do kilku poprzednich, podział z 1485 roku okazał się trwały i przejściowo osłabił znaczenie dynastii. Syn Ernesta, elektor Fryderyk III "Mądry" (1486-1525), założył w 1502 roku uniwersytet w Wittenberdze, na którym przed 1517 roku wykładał Marcin Luter. W mieście tym wystąpił też 31 października 1517 roku ze swymi 95 tezami, przybijając je na drzwiach kościoła zamkowego. Gdy w 1521 roku cesarz wydał nakaz aresztowania reformatora, Fryderyk upozorował jego porwanie i udzielił mu schronienia w swym zamku w Wartburgu. Jako pierwszy władca niemiecki uczynił luteranizm oficjalną religią państwową, zagarniając jednocześnie majątki kościelne. Jego kuzyn, książę saski Jerzy "Brodaty" (panował w latach 1500-1539) z linii albertyńskiej, wraz z landgrafem heskim Filipem rozbił w 1525 roku powstańców chłopskich Tomasza Munzera w bitwie pod Muhlhausen w Turyngii (posiadłości Wettynów były jednym z głównych ognisk powstania chłopskiego w latach 1524-1525). Jerzy "Brodaty" pozostał przy katolicyzmie i zwalczał naukę Lutra, ale już jego brat Henryk "Pobożny" (panował w latach 1539-1541) zaraz po objęciu władzy uczynił ją religią państwową w księstwie Saksonii.
Bratanek Fryderyka III "Mądrego", elektor Jan Fryderyk "Wspaniałomyślny" (panował w latach 1532-1547), był uczestnikiem jednoczącego książąt protestanckich związku szmalkaldzkiego w 1531 roku. W 1547 roku cesarzKarola V rozbił ich wojska pod Muhibergiem. Jan Fryderyk dostał się do niewoli i zmarł jako więzień w 1554 roku. Na mocy wymuszonego przez Karola V układu w Wittenberdze w 1547 roku zrzekł się godności elektorskiej i księstwa sasko-wittenberskiego, które cesarz przekazał księciu Maurycemu (panował w latach 1541-1553) z linii albertyńskiej (synowi Henryka "Pobożnego"). Godność elektorska pozostała już przy młodszej linii Wettynów, podczas gdy linia starsza (synowie Jana Fryderyka) zadowolić się musiała tytułem książęcym i posiadłościami w Turyngii. Nie odgrywała odtąd większej roli politycznej w dziejach Niemiec. W XVII i XVIII wieku posiadłości linii ernestyńskiej ulegały kolejnym podziałom, tworząc pod rządami poszczególnych gałęzi dynastii mozaikę niewielkich księstw o często zmieniających się granicach. Do 1918 roku przetrwały cztery linie i ich państewka (nazwy pochodzą od stolic): Sachsen-Altenburg (od 1603 roku), Sachsen-Coburg-Gotha (od 1640 roku), Sachsen-Meiningen (od 1681 roku), Sachsen-Weimar-Eisenach (od 1603 roku, od 1756 roku wielcy książęta Weimaru). W latach przewagi Napoleona w Niemczech (1806-1813) księstwa saskie przystąpiły do utworzonego przezeń Związku Reńskiego. W 1866 roku weszły w skład Związku Północno-niemieckiego, a w 1871 roku Cesarstwa Niemieckiego. Ich władcy uznali zwierzchnictwo cesarza Wilhelma I. W 1918 roku wszystkie linie książęce obalone zostały przez rewolucję niemiecką.
Książęta z linii Sachsen-Coburg-Gotha, zwani Koburgami, zasiedli w XIX wieku na tronach Belgii (od 1831 roku), Portugalii (panowali w latach 1837-1910) i Bułgarii (panowali w latach 1887-1944). Od 1901 roku panują również w Wielkiej Brytanii, obecnie pod nazwą dynastii Windsor. Od 1547 roku wiodąca rola przypadła linii albertyńskiej Wettynów, dzierżącej tytuł elektorski i większą część posiadłości rodu. Duże zasługi dla rozwoju gospodarczego Saksonii położył elektor August (panował w latach 1553-1586). Jan Jerzy I (panował w latach 1611-1656) lawirował w latach wojny trzydziestoletniej (w latach 1618-1648) pomiędzy Szwecją a Habsburgami, zyskując od tych ostatnich Łużyce w 1635 roku. Jego państwo stało się jednak obszarem działań wojennych i doznało dużych zniszczeń. Elektor Fryderyk August I (panował w latach 1694-1733) zaprowadził w Saksonii rządy absolutne i dokonał wielu reform służących rozwojowi gospodarczemu kraju. W 1697 roku, w wyniku podwójnej elekcji i ubiegając kontrkandydata, księcia francuskiego, zasiadł na tronie polskim (jako August II "Mocny"), a uprzednio przeszedł na katolicyzm. Próbował zreformować Polskę w duchu absolutystycznym i przekształcić ją w monarchię dziedziczną w ręku Wettynów. Wprowadził w tym celu wojska saskie do Polski, szukał poparcia sąsiadów (godząc się na cesje terytorialne kosztem Rzeczypospolitej), w sojuszu z Rosją wdał się w wielką wojnę północną (w latach 1700-1721). Pobity przez króla Szwecji Karola XII, musiał zrzec się korony polskiej w 1706 roku, powrócił na tron po klęsce Szwedów pod Połtawą w 1709 roku. W latach wojny wojska szwedzkie dotkliwie spustoszyły Polskę i Saksonię. Ponowne próby wprowadzenia rządów absolutnych wywołały zbrojny opór szlachty polskiej i sprzeciw Rosji. Ostatecznie przekreśliły je - postanowienia tzw. sejmu niemego w 1717 roku, na którym Rosja narzuciła się jako gwarant ustroju Polski. Dalsze zabiegi o zapewnienie tronu synowi przerwała śmierć króla. Fryderyk August I odznaczał się wielką siłą fizyczną i bujnym temperamentem. Pozostawił liczne grono nieślubnych dzieci, z których najbardziej znany stał się wybitny wódz Maurycy Saski, książę Kurlandii w latach 1726-1727 i marszałek Francji.
Syn Augusta "Mocnego", elektor Fryderyk August II (panował w latach 1733-1763), bez przeszkód objął rządy w Saksonii, ale na tron polski wprowadziły go wojska saskie i rosyjskie, wymuszając jego elekcję jako Augusta III Sasa w 1733 roku i po kilkuletniej wojnie usuwając z kraju wybranego uprzednio Stanisława Leszczyńskiego. Panowanie Augusta III uznawane jest powszechnie za okres najgłębszego upadku Polski, a on sam za władcę nieudolnego. Istotnie za jego czasów rządzona przez magnatów Polska pogrążała się w anarchii, czego symbolem stało się zerwanie wszystkich (poza jednym) sejmów zwołanych pomiędzy 1733 a 1763 rokiem. Król rezydował głównie w Saksonii. Wplątując się po stronie Austrii w wojny śląskie (w latach 1741-1745) i wojnę siedmioletnią (w latach 1756-1763), ściągnął na ten kraj niszczące najazdy wojsk pruskich. Nowsze badania podnoszą jednak podejmowane przez Augusta III daremne próby zreformowania państwa polskiego. Jeden z jego młodszych synów, Karol, zasiadał w latach 1759-1763 na tronie księstwa Kurlandii, lenna Rzeczypospolitej. Utracił go po śmierci ojca. Zarówno August II, jak i August III wyróżniali się jako mecenasowie i miłośnicy sztuki, zwłaszcza malarstwa. Powiększając założoną jeszcze w 1560 roku przez elektora Augusta kolekcję obrazów, przekształcili ją w jeden z najwspanialszych zbiorów malarstwa na świecie - słynną Galerię Drezdeńską. August II założył w Miśni pierwszą w Europie wytwórnię porcelany.
Pomimo niepowodzeń politycznych rządy Wettynów pozostawiły jednak w Polsce nienajgorsze wspomnienia, skoro w Konstytucji 3 maja 1791 roku sejm polski wyznaczył wnuka Augusta III, elektora Fryderyka Augusta III (panował w latach 1763-1827), na następcę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i to jako władcę dziedzicznego. Plany te przekreślił rychły upadek państwa polskiego. Fryderyk August III opowiedział się w 1806 roku po stronie Napoleona, za co w tymże roku otrzymał tytuł królewski (jako Fryderyk August I). Likwidacja Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego w 1806 roku uczyniła go władcą formalnie w pełni suwerennym, uznawał jednak faktyczne zwierzchnictwo Napoleona. Jako jeden z nielicznych władców niemieckich wytrwał przy nim aż do ostatniego dnia bitwy pod Lipskiem (16-19 października 1813 roku). W latach 1807-1815 Fryderyk August nosił tytuł księcia warszawskiego, ale nie miał większego wpływu na sprawy księstwa, nadzorowanego przez francuskich ambasadorów i administrowanego przez posłuszny Napoleonowi rząd w Warszawie. Jako karę za wierność wobec cesarza Francuzów kongres wiedeński (w latach 1814-1815) zamierzał początkowo pozbawić Fryderyka Augusta I tronu i oddać jego państwo Prusom. Ostatecznie Prusy musiały zadowolić się północną częścią Saksonii. Pozbawiony połowy władztwa Fryderyk August mógł jednak zachować tytuł królewski. Jego brat i następca Antoni (panował w latach 1827-1836) w 1831 roku nadał Saksonii konstytucję. Nie zapobiegło to gwałtownym wystąpieniom rewolucyjnym, które ogarnęły królestwo podczas Wiosny Ludów (w latach 1848-1849). W maju 1849 roku doszło do walk ulicznych w Dreźnie. W 1866 roku Saksonia wystąpiła po stronie Austrii w wojnie austriacko-pruskiej. Po klęsce zmuszona była przystąpić do zdominowanego przez Prusy Związku Północno-niemieckiego. W 1871 roku weszła w skład Cesarstwa Niemieckiego, a król Jan (panował w latach 1854-1873) uznał zwierzchnictwo cesarza Wilhelma I, zachowując niewielką autonomię w sprawach wewnętrznych. Ostatni król Saksonii Fryderyk August III (panował w latach 1904-1918) został obalony przez rewolucję niemiecką 1918 roku. Zmarł w 1932 roku, a Saksonię ogłoszono republiką.
Żródła:
"Dynastii Europy" - praca zbiorowa pod redakcją Antoniego Mączaka
Wettynowie w "WikipediA"