Askańczycy - dynastia sasko-brandenburska panująca w latach 1157-1320 w Brandenburgii, w latach 1180-1423 w Saksonii-Wittenberdze, w latach 1180-1689 w Laüenburgu, od XII wieku do 1918 roku w Anhalt i w latach 1762-1796 w Rosji. Od nazwy tego ostatniego nazywana także jako dynastia Anhalt. Jej przedstawicielka z linii Anhalt-Zerbst - Zofia Augusta Fryderyka - rządziła także pod imieniem Katarzyna II "Wielka", jako imperatorowa Rosji. Kariera rodu zaczęła się wraz z przesiedleniem się jego przedstawicieli w X w. z pierwotnych siedzib w Alemanii do wschodniej Saksonii. Nazwa rodu została urobiona od zlatynizowanej formy nazwy grodu Aschersleben (Ascharia), gdzie od 1170 roku chowano członków rodziny, a w późniejszej tradycji rodowej nawiązywano również do mitologicznego Ascaniusa, syna Eneasza.

Pierwszym znanym przedstawicielem tego rodu był żyjący około 1000 roku Adalbert, a siedzibą wczesnych Askańczyków był gród Ballenstedt. Niezwykle skuteczna polityka matrymonialna doprowadziła do skumulowania w XI wieku w rękach Askańczyków znacznej części ziem na wschodzie Niemiec. Do szczytu potęgi doszli za Ottona "Bogatego", a przede wszystkim jego syna Albrechta "Niedźwiedzia" (zmarł w 1170 roku), dziedzica dwóch ogromnych fortun: Askańczyków i po matce Eilice - Billungów. Po wymarciu tych ostatnich, książąt Saksonii, prawa Askańczyków do godności książęcej (po Eilice) zostały pominięte przez Henryka V, który nadał Saksonię Lotarowi z Supplinburga. W sporze Henryka VI z Welfami Albrecht stanął po stronie króla, gdyż ekspansja Welfów w Saksonii, zwłaszcza za Henryka "Lwa", zagrażała żywotnym interesom Askańczyków. Albrecht znacznie poszerzył posiadłości rodowe oraz uzyskał od króla liczne lenna. Był też założycielem Marchii Brandenburskiej, która stanowiła fundament potęgi rodu ze względu na szczególnie silną władzę margrabiego na świeżo zdobytych na Słowianach terenach, z pominięciem zwierzchnictwa króla Niemiec. Z tego względu główną siedzibą rodu stał się gród w Brennie (Brandenburg). Już wśród współczesnych Albrecht zasłynął jako propagator kolonizacji terenów wschodnich oraz założyciel licznych grodów i targów.

Albrecht "Niedźwiedź" był przodkiem wszystkich późniejszych Askańczyków. Od niego wywodzą się cztery główne linie rodu: od jego syna Ottona I linia brandenburska, od jego prawnuków Jana I i Albrechta II, synów Albrechta I (zmarł w 1260 roku), linia sasko-laüenburska i sasko-­wittenberska, a od Henryka I (zmarł w 1252 roku) linia anhalcka, która już w XIII wieku uległa dalszym trwałym podziałom. Największą rolę odgrywała jednak linia brandenburska. Sukcesem Askańczyków brandenburskich była budowa silnej Marchii Brandenburskiej, ale po sześciu bardzo licznie rozrodzonych generacjach linia ta szybko wygasła na przełomie XIII i XIV wieku, urywając się na zmarłym w 1319 roku Waldemarze. Syn Albrechta II i wnuk po matce króla Rudolfa Habsburga, Rudolf I, otrzymał tytuł książęcy, a od czasów Złotej Bulli w 1356 roku, książęta brandenburscy byli jednymi z siedmiu elektorów Rzeszy. Linia sasko-wittenberska, usadowiona nad środkową Łabą, wygasła na Albrechcie III w 1422 roku, ale godność książęca nie ostała się w rodzie, gdyż w 1423 roku król Zygmunt Luksemburski nadał księstwo Saksonii Wettynom. Po śmierci ostatniego męskiego członka linii sasko-lauenburskiej, Juliusza Franciszka, w 1689 roku rozgorzał długotrwały spór o schedę po tej gałęzi Askańczyków. Do dziś przetrwali Askańczycy linii anhalckiej - nazwa urobiona od grodu Anhalt, od którego też utworzono miano dla posiadanego przez tę część rodu terytorium, od 1218 roku księstwa (niem. Fürstentum) Anhalt. Linia ta, będąca w posiadaniu rdzennie rodowego terytorium, uległa po śmierci Henryka (zmarł w 1252 roku) podziałowi na trzy gałęzie: książąt na Aschersleben (wygaśli w 1315 roku), na Bernburgu (wygaśli w 1468 roku) i na Köthen. Reprezentant tej ostatniej gałęzi, Joachim Ernest (żył w latach 1536-1586), zjednoczył pod swym berłem w 1570 roku cały Anhalt. Jego synowie dokonali nowego podziału księstwa. Największe znaczenie zyskali książęta na Zerbst, którzy wygaśli w linii męskiej w 1793 roku.

Najsłynniejszą przedstawicielką dynastii askańskiej na Zerbst była Zofia Augusta Fryderyka (żyła w latach 1729-1796), panująca w latach 1762-1796 w Rosji jako cesarzowa Katarzyna II. Do dziś egzystuje linia książąt Anhalt-Dessau, władająca od 1863 roku całym Anhaltem (zdetronizowana w 1918 roku przez rewolucję listopadową).

Podziały terytorialne ziem Askańczyków:

w 1134 roku - Albrecht "Niedźwiedź" przejął władzę w Marchii Północnej.

w 1157 roku - Albrecht "Niedźwiedź" założył Marchię Brandenburską.

w 1170 roku - Śmierć Albrechta I "Niedźwiedzia", podział ziem między synów:

Otto - otrzymał Brandenburgię,

Hermann - otrzymał Orlamünde,

Adalbert - otrzymał Ballenstedt,

Dytryk - otrzymał Werben (?),

Bernard - otrzymał Aschersleben i gród Anhalt.

w 1172 roku - Bernard przejął po śmierci Adalberta Ballenstedt.

w 1177 roku - margrabia Brandenburgii został arcyszambelanem (arcypodkomorzym) Cesarstwa.

w 1180 roku - Bernard został księciem Saksonii.

w 1202 roku - hrabia Orlamünde został lennikiem Danii jako hrabia Holsztynu.

w 1212 roku - śmierć Bernarda, podział ziem między synów:

Henryk otrzymał Anhalt,

Albrecht otrzymał Saksonię.

w 1248 roku - podział linii hrabiów Orlamünde na:

z Orlamünde - wygasła w 1476 roku (1486?),

z Weimaru - wygasła w 1373 roku (1372?).

w 1252/1265 roku - podział księstwa Anhaltu na:

Aschersleben (wygasła w 1315 roku),

Bernburg (wygasła w 1468 roku),

Köthen.

w 1255 roku - Otto III margrabia Brandenburgii odziedziczył Górne Łużyce z Budziszynem i Zgorzelcem.

w 1258/1260 roku - rozgałęzienie margrabiów Brandenburgii na linie:

ze Stendal (wygasła w 1320 roku),

ze Salzwedel (wygasła w 1317 roku).

w 1296 roku - podział Saksonii między synów Albrechta I na:

księstwo Saksonii-Lauenburg (linia wygasła w 1689 roku),

księstwo Saksonii-Wittenberg (linia wygasła w 1422 roku).

w 1302/1304 roku - margrabia Brandenburgii Herman odziedziczył Dolne Łużyce.

w 1307 roku - Albrecht I von Anhalt-Köthen odziedziczył Zerbst/Anhalt (odtąd Anhalt-Köthen-Zerbst).

w 1315 roku - po wygaśnięciu linii na Aschersleben, jej ziemie włączono do ziem arcybiskupstwa Halberstadt (arcybiskupem był wtedy Albrecht von Anhalt-Bernburg).

w 1320 roku - wygasła linia brandenburska Askańczyków; Brandenburgia po kilku latach przeszła pod władanie Wittelsbachów.

w 1346 roku - hrabiowie Orlamünde utracili ziemie w Turyngii wokół Weimaru.

w 1356 roku - książę Saksonii Rudolf II, na mocy "Złotej Bulli" został jednym z siedmiu elektorów Rzeszy.

w 1422 roku - wygasła linia książąt Saksonii; ziemie zostały przekazane Wettynom.

w 1468 roku - wygasła (starsza) linia książąt Anhalt-Bernburg; jej ziemie włączono do księstwa Zerbst.

około 1570 roku - książę Joachim Ernest von Anhalt-Zerbst zjednoczył księstwo Anhaltu.

po 1468 roku - wygasła linia hrabiów Orlamünde - dobra sprzedano landgrafom Turyngii.

w 1603/1606 roku - podział księstwa Anhaltu:

Jan Jerzy otrzymał Dessau,

Chrystian I otrzymał Bernburg (Saale) (linia wygasła w 1863 roku),

Rudolf I otrzymał Zerbst (linia wygasła w 1793 roku),

Ludwik otrzymał Köthen (linia wygasła w 1665 roku).

w 1611 roku - August (w 1603 roku bez przydziału) otrzymał Plötzkau.

w 1635 roku - od linii Anhalt-Bernburg oddzieliła się linia Harzgerode.

w 1665 roku - dobra linii Plötzkau przejęła linia Köthen.

w 1672 - 1675 roku - księżna Ludwika von Anhalt-Dessau była regentką w śląskim księstwie Legnicy, Brzegu i Wołowa w imieniu syna, księcia Jerzego IV Wilhelma (ostatniego księcia z rodu Piastów).

w 1689 roku - wygasła linia książąt Saksonii-Lauenburg; jej ziemie przejęli książęta Brunszwiku i Lüneburga.

w 1709 roku - wygasła linia Harzgerode; jej ziemie wróciły do księstwa Anhalt-Bernburg.

w 1762 - 1796 roku - księżniczka Zofia Augusta Fryderyka von Anhalt-Zerbst panowała w Rosji jako imperatorowa Katarzyna II "Wielka".

w 1765 roku - książęta von Anhalt-Köthen odziedziczyli po hrabiach von Promnitz dobra pszczyńskie i ustanowili tam swoją sekundogeniturę.

w 1793 roku - wygasła linia Anhalt-Zerbst.

w 1797 roku - podział dóbr; linia Anhalt-Dessau odziedziczyła Zerbst.

w 1806 roku - książęta von Anhalt-Bernburg zostali wyniesieni do rangi Herzog (najwyższy tytuł książęcy, przyznany jako ostatni w dziejach Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego).

w 1818 roku - książęta z Pszczyny odziedziczyli księstwo Anhalt-Köthen.

w 1846/1847 roku - Księstwo Pszczyńskie dziedziczą poprzez małżeństwo hrabiowie Hochberg z Książa.

w 1847 roku - wygasła linia Anhalt-Köthen; jej dobra odziedziczyła linia Anhalt-Dessau.

w 1863 roku - wygasła linia Anhalt-Bernburg; książęta z Dessau zjednoczyli księstwo Anhaltu, książę Leopold przyjął tytuł Herzog von Anhalt.

w 1918 roku - abdykacja księcia Anhaltu, proklamowanie republiki.

Linie morganatyczne i naturalne:

rodzina von Berenhorst - potomkowie Leopolda I księcia von Anhalt-Dessau (urodzony w 1693 roku, zmarł w 1747 roku), zwanego "Alte Dessauer" oraz Zofii Eleonory Söldner (urodzona w 1710 roku, zmarła w 1779 roku);

- linia wygasła na Wilhelmie von Berenhorst, zmarł 5 stycznia 1952 roku.

rodzina von Anhalt - potomkowie księcia Wilhelma Gustawa von Anhalt-Dessau (urodzony w 1699 roku, zmarł w 1737 roku) oraz Marianny Scharadius;

- linia wygasła na Hermanie Fryderyku, zmarł w 1863 roku.

hrabiowie von Waldersee - potomkowie Leopolda III księcia von Anhalt-Dessau (urodzony w 1740 roku, zmarł w 1817 roku) oraz Joanny Eleonory Hoffmeyer (urodzona w 1739 roku, zmarła w 1816 roku);

- linia istnieje do dziś.

hrabiowie von Westarp - potomkowie księcia Fryderyka Franciszka von Anhlat-Bernburg-Schumburg-Hoym (urodzony w 1769 roku, zmarł w 1807 roku) oraz jego morganatycznej małżonki Karoliny Westarp (urodzona w 1773 roku, zmarła w 1818 roku);

- linia istnieje do dziś.


Żródła:

"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego


Dynastia askańska w "WikipediA"