Arpadowie

Dynastia książąt węgierskich do 1001 roku i królów węgierskich w latach 1001-1301. Nazwa pochodzi od imienia wodza Madziarów, potem księcia węgierskiego Arpada (urodzony mię­dzy 845a 855 rokiem, zmarł po 907 roku). Arpadowie panowali na Węgrzech ponad cztery wieki, ostatnim męskim przedstawicielem dynastii był Andrzej III (panował w latach 1290-1301). Pod jej rządami Węgry były jednym z najsilniejszych i najbardziej rozrośniętych terytorialnie państw Euro­py Środkowej.

Przyjmując za rządów Stefana I "Wielkiego" (panował w latach 997-1038) model karoliński, Węgry stały się państwem feudalnym, które weszło w orbitę kultury śródziemnomor­skiej. Proces ten ułatwiły i scementowały dwa znaczące dla losów państwa wydarzenia: przyjęcie chrześci­jaństwa i związane z nim założenie arcybiskupstwa w Ostrzyhomiu oraz uzyskanie korony przez Stefana I około 1001 roku. Ten ostatni akt, istotnie wzmacniający wpły­wy i autorytet Arpadów, miał kolosalne znaczenie dla przyszłych losów Węgier. Dynastii udało się także, w przeciwieństwie np. do sąsiedniej Polski, zachować koronę nieprzerwanie aż do śmierci ostatniego jej przedstawiciela w 1301 roku. Lawirując między sąsiadami, Arpadowie utrzymywali aktywne stosunki z Niemca­mi. To dzięki poparciu cesarza i papieża udało się Ste­fanowi uzyskać koronę. W okresie późniejszym wpły­wy niemieckie przejawiały się przede wszystkim ingerencjami w wewnętrzne sprawy Węgier. Wiązało się to z rywalizacją o tron (poparcie udzielane Andrze­jowi I i Salomonowi), co zawsze oznaczało wystąpienie przeciw jednemu z kandydatów do tronu (wyprawy przeciw Beli I w 1063 roku i Gejzie I w 1074 roku). Obok wyraźnie antycesarskiej polityki za czasów Kolomana (panował w latach 1095-1116) zdarzały się okresy poprawy stosunków (koniec rzą­dów Władysława I, który panował w latach 1077-1095) lub całkowitej harmonii (sojusz Beli II "Ślepego", który panował w latach 1131-1141, z Lotarem III).

Stosunki z Bizancjum uległy znacznemu rozluźnieniu w wyniku przyjęcia przez Węgry chrztu z Rzymu. Na ogół też, pomijając okresy współpracy (Gejza I, Władysław I), to raczej Węgrzy byli stroną agresyw­ną, wykorzystującą wewnętrzne kryzysy w cesarstwie bizantyńskim (Bela II "Ślepy", Bela III). Jedynie od czwartego do siódmego dziesięciolecia XII wieku (szczególnie za panowania Stefana III) doszło do kontrofen­sywy Bizancjum w czasie osłabienia władzy królew­skiej na Węgrzech (przyszły król Bela III musiał udać się do Bizancjum w roli zakładnika). Właściwie poza okresem rządów Beli II "Ślepego", Arpadowie utrzymy­wali bardzo dobre stosunki z Polską, oparte na współ­działaniu w celu zneutralizowania wpływów nie­mieckich (Bela I, Gejza I, Władysław I, Bela IV). Wielu Arpadów, przyszłych władców, znajdowało w Polsce schronienie po niepowodzeniach w walce o władzę. Niejako w drodze rewanżu Władysław I udzielił na Węgrzech schronienia wygnanemu z Polski Bolesła­wowi II "Szczodremu-Śmiałemu". Za panowania Włady­sława I Arpadowie przyłączyli do Węgier Sied­miogród i rozpoczęli ekspansję na Ruś Halicką. Rywalizacja z Piastami i Rurykowiczami toczyła się ze zmiennym szczęściem. Koloman doznał w 1099 roku porażki pod Przemyślem, zaś Bela III (panował w latach 1172-1196) za­jął Halicz, osadzając w nim swego syna Andrzeja jako rex Galiciae (utracił go jednak już po dwóch latach). Polityka Andrzeja II (panował w latach 1205-1235), widzącego szansę na opanowanie Halicza w sojuszu z Leszkiem "Białym", a potem z Mścisławem "Udałym", przyniosła tylko chwilowy sukces, gdyż już po śmierci króla w 1238 roku Halicz zajął Daniel Romanowicz. Również za czasów Władysława I Arpadowie rozpoczęli proces podpo­rządkowywania Chorwacji, którą ostatecznie opano­wał Koloman, przyjmując tytuł króla Chorwacji i Dal­macji. Węgry utraciły czasowo te dzielnice na rzecz Bizancjum w okresie słabości państwa w połowie XII wieku, jednak odzyskały je w latach 1180-1181 za rządów Beli III. W 1137 roku Bela II "Ślepy" podporządkował Wę­grom Bośnię, przyjmując tytuł rex Ramae. Odtąd ty­tulatura władców węgierskich brzmiała: król Węgier, Dalmacji, Chorwacji i Bośni. Przejściowo Arpadowie posiadali także, opanowaną przez Belę IV (panował w latach 1235-1270), Styrię. Ożywione stosunki łączyły Arpadów z Kuma­nami. Andrzej II, mając nadzieję na ich ochrzczenie, sprowadził na Węgry (do ziemi Borsa) Krzyżaków. Proces chrystianizacji doszedł jednak do skutku dopiero za rządów Władysława IV (panował w latach 1272-1290). Bela IV, przywołując Kumanów na Węgry, próbował, bezsku­tecznie zresztą wobec oporu społeczeństwa, wykorzy­stać ich do obrony kraju przed najazdem mongolskim. Władysław IV, zwany Kumańczykiem (zrodzony z córki chana kumańskiego), wykorzystał Kumanów do wzmocnienia władzy królewskiej, choć ostatecznie został przez nich zamordowany. Jeden z Arpadów, Andrzej II, marząc o koronie bizantyńskiej, wziął udział w V krucjacie, jednak zamiast spodziewanych sukcesów osłabił Węgry finansowo, sam zaś musiał pójść na daleko idące ustępstwa wobec szlachty wę­gierskiej.

Kwestią sporną pozostaje zasada dziedziczenia tronu węgierskiego. Według niektórych uczonych nie istnia­ło żadne prawne uregulowanie tego problemu (J. Ma­duek), zdaniem innych obowiązywała zasada pri­mogenitury (K. Schumann) lub zasada senioratu, zastąpiona dopiero później primogeniturą (G. Gyorf­fy). Przejęcie korony odbywało się jednak niemal za­wsze w wyniku walki dwóch pretendentów (An­drzej I - Bela I, Bela I - Salomon, Salomon ­- Gejza I, Koloman - Almos, Bela II Ślepy - Borys) albo już samo wyznaczenie następcy wywoływało bunt malkontentów (Stefan I - Wasyl i synowie). Władza Arpadów, pomijając wyjątki, nigdy nie była silna. Dość wcześnie ujawniły się tendencje decen­tralistyczne, którym ton nadawali możni, a później także rycerstwo. Szybko doprowadziło to do upadku autorytetu władzy monarszej i osłabienia jej siły. Wszystkie podejmowane próby, by procesy te zaha­mować, w konsekwencji kończyły się niepowodze­niem (Bela III, Bela IV). Wypróbowaną metodą walki możnych z panującymi było popieranie syna władcy, który jako rex iunior stawał się podatny na wpływy (Bela IV przeciw ojcu Andrzejowi II, Stefan i Bela przeciw ojcu Beli IV). Także sami władcy, zawsze jed­nak zmuszeni sytuacją wewnętrzną, ustępowali w ob­liczu żądań poddanych, wyzbywając się stopniowo głównych atrybutów swej władzy ("Złota Bulla" An­drzeja II, "Złote Bulle" Beli IV i jego syna Stefana). Do­prowadziło to w konsekwencji, już pod koniec rzą­dów Beli IV, do wzmocnienia roli dwóch rodów węgierskich: Csaków i Henrikfiaków, hrabiów Nemetujvaru, którzy od lat siedemdziesiątych XIII wieku (czasy Stefana V i Władysława IV) praktycznie byli całkowicie niezależni od władzy królewskiej, a za pa­nowania Andrzeja III i w pierwszych latach rządów Karola I Roberta Andegaweńskiego stanowili przeciwwagę dla władzy centralnej.

Arpadowie najczęściej żenili się z księżniczkami nie­mieckimi (Stefan I, Salomon, Władysława I, An­drzej II, Andrzej III), zdarzały się też małżeństwa z Rusinkarni i Polkami (Andrzej I, Koloman, Bela I, Andrzej III), a Stefan V ożenił się z Kumanką. Jak mało która dynastia, Arpadowie mogą poszczycić się całą rzeszą świętych i błogosławionych. Kanonizowa­ni byli dwaj królowie (Stefan I w 1083 roku i Władysław I w 1192 roku), jeden królewicz (Emeryk, zmarł w 1031 roku), dwie córki królewskie (Elżbieta, córka Andrzeja II, w 1235 roku, Małgorzata, córka Beli IV, dominikanka, w 1943 roku) oraz Ludwik Andegaweński, wnuk Stefana V (zmarł w 1299 roku, kanonizowany w 1317 roku). Dwie córki Beli IV: Kinga i Jo­lęta (Jolanta) oraz córka Andrzeja III, Elżbieta z Toss, dominikanka, zostały uznane za błogosławione.

Żródła:

"Dynastii Europy" - praca zbiorowa pod redakcją Antoniego Mączaka